Чорыбызның сатира батыры ул

Без аның бе­лән үткән ел­ның декабрендә Казан­ның Декабристлар урамында урнашкан “Татмедиа” оеш­масыннан чыгып барганда очраштык. Бәс, татарның танылган язучысы, шагыйре, публицисты Фәнзаман ага Баттал үзе бит бу! Ул да мине үткен күзе белән танып алды.

- Рәфгать туган! Синең белән моннан 20 ел элек каһарман якташыгыз, күренекле татар шагыйре һәм рәссамы Гакыйль Сәгыйровның иҗатына багышланган кичәдә танышуыбызны онытмадыңмы? — диде ул беренче сүзе итеп.

- Ничек онытасың инде ул гаҗәеп кызыклы көннәрне? Әдипнең 1994 елда Татарстан китап нәшриятында дөнья күргән “Кабатланмас моң” шигырьләр китабының мөхәррире буларак сәхнәдән: “Зур шагыйрьләребезнең берсе сездә! Горурланып яшәгез, исемен дә, иҗатын да югалтмагыз!” дигән сүзләрегез әле дә колакта яңгырап торалар кебек.

Мин дә, Фәнзаман ага да картаеп барабыз икән шул инде. Миңа үткән елның сентябрендә 70 яшь тулса, аңа 2014 елның 16 февралендә 75 булачак икән. Тик ул әле бер дә үзгәрмәгән. Нәкъ шул моннан 20 ел элек күрешкән чагындагы кебек үк.

Фәнзаман ага да очрашкан вакытта миңа карата берничә мактау сүзе әйтмичә булдыра алмады.

- “Бердәмлек” газетаң буенча бәя биргәндә: “Безнең егетебез яшь икән бит әле” дигән нәтиҗә дә ясамый мөмкин түгел. Газетада да мавыктыргыч, кызыклы, гыйбрәтле язмалар бирү аның да гомерен озайта хәзерге чорда. Шулай яшә! — диде.

- Рәхмәт, “Бердәмлегебез”гә шундый югары бәя бирүегез өчен, Фәнзаман ага. Сез дә шулай картлыкка бирешмичә, озак-имин булып, бай иҗади тормышта яшәсәгез иде!

Без бүген “Бердәмлек” газетасы укучыларына бу көннәрдә үзенең 75 яшьлеген билгеләп үтүче Фәнзаман ага БАТТАЛның бер сатирик язмасын тәкъдим итәбез.

Рәфгать ӘҺЛИУЛЛИН.

Cыйн­фый су­гыш

Без­нең авыл­да ике сый­ныф су­гыш­ты. Су­гыш­ны Күкиш Хәмәйнең ал­ты яшь­лек ма­лае белән Ки­шер Габ­д­рах­ман­ның те­ле дә ачы­лып бетмәгән һәм, ни сәбәптәндер, күзе шал­кан­га ох­ша­ган бәләкәй кы­зы баш­лап җибәрде.

Өч өйнең, ике сы­ер­ның, бер ма­ши­на Һәм ике мо­то­цикл­ның ба­шы­на җиткән, унҗиде ке­ше­не бүл­ни­скә керткән бу зур су­гыш­ның сәбәпчесе рай­он үзәгеннән килгән вәкил иде.

Ул бе­рен­че тап­кыр берничә ел элек кил­де без­нең авыл­га. Көне буе идарә янын­да­гы, фер­ма тирәсендәге, тех­ни­ка пар­кын­да­гы күргәзмә аги­та­ция­не бар­лап йөрде. Һәр пла­кат — ел­ма­еп, һәр өндәмә бал­кып тор­ган­лык­тан, бәйләнерлек нәрсә та­ба ал­мый­ча йөдәп бет­те. Бәйләнеп ка­ра!.. Урам­нар­га Ле­нин рәсемнәрен генә дә дистәдән ар­тык элгәннәр. Чу­аш рәссам яса­га­ны — чу­аш­ка, та­тар яса­га­ны — та­тар­га, урыс яса­га­ны уры­ска ох­шап то­ра. Вым­пел­лар да, бай­рак­лар да уры­нын­да. Га­еп та­ба ал­мау­дан тәмам ап­ты­ра­ды рай­он вәкиле! Ә аның мак­са­ты һичшиксез та­бу, парт­ком сек­ре­та­ре­на бәйләнү иде. Йөри тор­гач, дәрәҗәле вәкил ба­ла­лар бак­ча­сы­на ки­леп төртелде Һәм шун­дук ар­тын­нан ия­реп йөрүче парт­ком сек­ре­та­ре­на сөзеп ка­ра­ды:

- Йә, әйт, кая мон­да күргәзмә аги­та­ция! Ком­му­низм төзиячәк буын­ны су­кыр да, аңгыра да итеп үстерәбезмени? Ту­ган илгә, ком­му­низм­га ка­ра­та пат­рио­тизм тәрбияләргә кирәк ләбаса!

Парт­ком сек­ре­та­ре ба­шын ас­ка иде, ләкин үз сүзен өздереп әйтте:

- Пат­рио­тизм­ны түгел, мат­рио­тизм­ны да бел­ми бит әле ул җепшек бо­рын­нар. Та­ны­ган хәрефләре дә А белән Б тирәсендә генә…

- Вәт-вәт! Нәкъ шун­дый чак­лар­да сеңсен алар­ның акы­лы­на дөрес аги­та­ция! Мәктәпкә кергәнче үк ком­му­низм­ның — про­грес­сив, ка­пи­та­лизм­ның аг­рес­сив икәнен, ягъ­ни на­чар икәнен бе­лергә ти­еш алар. Ка­дер­ле пар­тия­без шу­лай ку­ша.

Парт­ком сек­ре­та­ре та­гын мы­гыр­дан­ды:

- “…гресс” ке­бек сүзләрне белү кая ин­де алар­га?! “Дөрес” дигәнне дә дөрес әйтә белмәгән баш­ла­ры белән…

- Ә син са­бый­лар аңларлык сүзләр тап! Мин иртән то­ру­га һич югы бер өндәмә эле­неп тор­сын кап­ка ба­шын­да. Ма­тур­лап яса­сын­нар шту­бы.

Икен­че көнне бак­ча­га ки­лүче ба­ла­лар, авыз­ла­рын ачып, күзләрен мөл­дерәтеп, кы­зыл һәм ка­ра буя­у­лар белән языл­ган өндәмәгә текәлделәр. Ан­да: “Ком­му­низм — тәтәй, ка­пи­та­лизм — кәкәй” дигән сүзләр чәчрәп то­ра иде. “Ком­му­низм — тәтәй” дигән өлеше кы­зыл, “ка­пи­та­лизм — кәкәй” дигән яр­ты­сы чем-ка­ра…

- Вәйт, ма­ла­дис! — ди­де вәкил, парт­ком сек­ре­та­ре­ның җилкәсен ка­гып. — Уй­ла­саң, бул­ды­ра­сың бит. Кем әйтер синдә баш юк дип.

Шун­нан соң дүрт ел буе са­бый­лар бак­ча­га килгән са­ен әлеге дүрт сүзне пу­па­лап яшәделәр: “К-о-м-м-у-н-и-з-м — т-тә-тәй, к-а-п-и-т-а-л-и-з-м — кә-кә-әй”.

Бөтен авыл шу­шы сүзләрнең хак­лы­гы­на ыша­нып, ты­ныч кы­на яшәп ят­кан көннәрдә әлеге вәкил ка­бат ки­леп төште авыл­га. Те­ге чак­та­гы­дан пеләшенең киңәюе, кор­са­гы­ның зу­ра­юы, үзенең шактый картаюы белән генә ае­ры­лып то­ра. Рай­ком беткәч, рай­он ха­ки­ми­ят ап­па­ра­ты­на баш­лык ярдәмчесе бу­лып күчкән икән. Килү белән, элек­ке парт­ком сек­ре­та­рен, ягъ­ни хәзерге авыл со­ве­ты рәисен үзенә ияр­тте. Ба­ла­лар бак­ча­сы кап­ка­сы­на күз са­лу­га ук, вәкил ыңгырашып куй­ды:

- Йә, нин­ди на­дан­лык бу, ә?! Ба­шы­на тай типкән Маркс белән Ле­нин уй­лап тап­кан ком­мунизм­ны зур­лап ята­сыз­мы? Са­таш­кан пар­тия әкиятен укып үсәме без­нең киләчәк өметләребез? Ка-пи-та-ли-змга кайт­тык ла­ба­са! Аме­ри­ка­ның яки Из­ра­иль­нең бай­ла­ры күрсә бу өндәмәне, рай­он­ны гы­на түгел, бөтен Та­тар­стан­ны ач то­та­чак­лар. Бер ти­ен­лек тә ярдәм яки инвестиция күрмәячәкбез. Бүген үк төзәт бу ха­таңны!

Вәкилдән ае­ры­лу­га ук парт­ком сек­ре­та­ре… әй, түгел лә… авыл со­ве­ты рәисе бал­та ос­та­сы Шәй­хул­ла­ны эзләп тап­ты да, бер ку­лы­на — пыч­кы, икен­че­сенә чүкеч тот­ты­рып, кесәсенә ка­дак ту­ты­рып, әлеге өндәмә яны­на йөгертте. Старт биргәнче, кап­кан су­лы­шын ти­гезләргә ты­ры­шып, эш мак­са­тын ка­бат аңлатты:

- Ишет­теңме? Өч җиреннән кис тә мин әйткәнчә ял­га!..

Ка­бат бер сәгатьтән кап­ка өстендә ис­ке язу­дан яңарган өндәмә то­ра иде. Ка­пи­та­лизм белән ком­му­низм ара­сын­да ту­ган әби-ба­бай­лар да, ком­му­низм белән яңа ка­пи­та­лизм ара­сын­да дөньяга килгән бак­ча ба­ла­ла­ры да аны бо­лай укы­ды­лар: “Ка­пи­та­лизм — тәтәй, ком­му­низм — кәкәй”.

Нәкъ шул сәгатьтә авыл­да су­гыш баш­ла­нып кит­те. Күкиш Хәмәйнең йод­рык баш­лы ма­лае, ба­ла­лар бак­ча­сын­нан кай­тыр­га дип ки­енгәндә: “Ка­пи­та­лизм — тәтәй, ком­му­низм — кәкәй” дип так­мак­лый-так­мак­лый си­керә баш­ла­ган иде, та­тар бак­ча­ла­рын­да да ни өчендер “гор­шок” дип йөртелүче чүлмәк өстендә уты­ру­чы Ки­шер Габ­д­рах­ман кы­зы, көчәнүдән бо­лай да түгәрәкләнгән күзен та­гын да акай­тып, тәтелдәргә ке­реш­те:

- Си­кедмә, күкиш тәде! Ком­му­низм кәкәй түгел, тәтәй ул!..

Ләкин хәрефләрне ос­та­рак теркәргә өйрәнгән, әле генә төзәтелгән өндәмәне дә кат-кат укып кергән Кү­киш җи­меше, Ки­шер кы­зын үчекли-үчекли, си­керүен бел­де: “Ка­пи­та­лизм — тәтәй, ком­му­низм — кәкәй”…

Та­гын да ка­бат­ла­мак­чы иде, авы­зы ты­гыл­ды: Ки­шер кы­зы, ас­тын­да­гы чүлмәген җәлт кенә тар­тып ал­ды да Кү­киш җи­мешенең ба­шы­на ка­п­ла­ды. Бәләкәй Кү­киш озак уй­лап тор­ма­ды, Ки­шер ба­ла­сын төртеп ек­ты. Те­ге­се, ми­ли­ция сы­быз­гы­сы та­выш­ла­ры чы­га­рып, чи­нап җибәрде. Чи­нап җибәрүе бул­ды, бак­ча­да­гы ба­ла­лар­ның кай­сы — йөгереп, кай­сы мүкәләп җыелып килүе бул­ды! Тәпәләшнең нәрсәдән чы­гуын аңлауга ук, берләре “ком­му­низм — тәтәй” дип, икен­челәре “ком­му­низм — кәкәй” дип чи­на­ша-чи­на­ша типкәләшергә, че­ме­те­шергә, бер-бер­се­нең ко­ла­гы­на асы­лы­ныр­га, чәч йол­кы­шыр­га ке­реш­теләр. Кай­сы­дыр кем­неңдер чи­гә­сенә аю белән бәр­де, кем­дер кемгәдер танк белән тон­дыр­ды, бер ма­лай икен­че­се­нең бо­рын ти­ше­генә са­гыз сы­ла­ды, бер­се­нең авы­зы­на чи бәрәңге тык­ты­лар… Ия­ге яки бар­ма­гы тешләнгәннәр, күлмәге ер­тыл­ган­нар, муе­ны тыр­нал­ган­нар, ба­шы күпкәннәр арт­кан са­ен чи­на­шу-ела­шу­лар да көчәя бар­ды. Ул ара­да, ла­быр-ло­быр йөгерешеп, тәрбиячеләр, пе­шек­челәр ки­леп җи­тте. Кай­сы­дыр ба­ла­ның “ка­пи­та­лизм — тәтәй!” дип кыч­кы­руы бул­ды, авыл­да­гы бердәнбер фер­мер ха­ты­ны пе­шек­че Нәгыймә:

- Дөрес әйтәсең, бәхетең бул­гы­ры! — дип кул чап­ты.

- Нәрсә, нәрсә? Йәле, ка­бат­ла, нәрсә ди­дең? — Мо­ны­сын җи­тмеш биш ел яшәгән со­циа­лизм­га җи­тмеш биш ти­ен дә фай­да ки­термәгән, әмма фа­ти­рын да, хезмәт ха­кын да, ахыр ки­леп, пен­сия­сен дә баш­ка­лар белән ти­гез ал­ган Фәсхи ха­ты­ны җы­еш­тыручы Сәкинә чәрелдәде. — Авы­зыңны ча­ма­лаб­рак ач, бур­жуй тәре!

- Бур­жуй шул, бур­жуй! Сез­нең ке­бек хәерче түгел!..

Нәгыймә Сәкинәгә чүмеч белән оруы бул­ды, те­ге­се мо­ны­сы­ның авы­зы­на идән чүпрәгенә әверелгән юеш чал­бар­ны ча­пыл­дат­ты. Соңрак килгән Са­фу­ра, ахирәтенең рәнҗетелгәнен күреп, Сәкинәнең муе­ны­на ух­ват ки­де­реп, сте­на­га терәде. Терәп кенә кал­са бер хәл иде, ух­ва­тын сте­на буй­лап күтәрә-күтәрә, Сәкинәнең аяк­ла­рын идәннән аер­ды.

Буыл­са буыл­ды Сәкинә, асы­лы­нып тор­ган ки­леш тә сүзен бирмәде. Кы­за­ры­нып-бүртенеп:

- Ком­му­низм — тәтәй! — дип чы­рыл­да­ды.

Бәлки ул шул ки­леш үлеп тә киткән бу­лыр иде, әмма Са­фу­ра­ны урам се­бер­ке­се белән су­гып ек­кан Хөппелбанат ва­кыт­сыз җан тәслим кы­лу­га юл куй­ма­ды.

Ба­ла­ла­рын кар­шы­лар­га килгән әниләр, әтиләр, әби-ба­бай­лар, бак­ча­да куп­кан өермәне күреп, тел­сез кал­ды­лар. Кы­зы­ның зар­ла­нуын аңлаган Ки­шер Габ­д­рах­ман ба­ры­сын­нан да иртәрәк ай­ны­ды. Күкиш Хәмәенең ма­ла­ен өермә ур­та­сын­нан суы­рып ал­ды да, ике ко­ла­гын­нан күтәреп, ише­гал­ды­на чы­га­рып таш­ла­ды. Ма­лай җиргә төшеп җитте микән, әле генә ки­леп җиткән Күкиш Ки­шер­нең эченә тип­те:

- Исеңдә тот, ыс­бу­лыч, ком­му­низм­ның кәкәй икәнен белә баш­ла­вы­ма биш тап­кыр бишбыл­тыр ин­де.

Ки­шер эчен то­тып бөгелеп төште, иллә дә мәгәр утын­лык­та­гы бал­та­ны күреп өлгерде. Ун адым­ны ике генә си­кер­де, ах­ры, бүкәнгә ча­был­ган бал­та­ны эләктереп, Күкишкә якы­ная баш­ла­ды. Күкиш, иман күргән шай­тан ке­бек, баш­ка чак­та­гы сы­ман күкиш тә ясап күрсәтергә өлгермичә, урам­га атыл­ды. Бу хәлне күрергә ашык­кан­дай, кап­ка ас­ла­рын­нан этләр чәчрәп чык­ты, шул кап­ка­лар­ны кие­реп ачып, Күкиш белән Ки­шер та­ра­фы­на ирләр, егетләр ыр­гыл­ды. Баш­та са­бый­лар авы­зын­нан нечкә генә бу­лып чык­кан сүзләр калын та­выш­лы ата­лар авы­зы­на күчте:

- Йәгез, әйтегез әле, кем әйтте ком­му­низм кәкәй дип?

- Не име­еш пра­уа! Хәзер ка­пи­та­лизм тәтәй!

- Ком­му­низм­ны мак­та­ган авы­зыңны әйләндерәм хәзер, са­ба­кы!..

Әлеге сүзне кыч­кыр­ган фер­мер Сәгыйдулла, Са­фа­лар­ның кой­ма так­та­сын йол­кып алып һәм дә бол­гап, ком­му­низм­ның әзер шул­па­сын буш­лай эчеп яшәгән ял­кау Фәсхи­нең ар­ка­сы­на то­мыр­ды. Коймасының те­ше сирәкләнгән авыз ке­бек ка­луын күреп, Са­фа Сәгыйдуллага бар­мак яна­ды:

- Бу так­та иха­таң бәясе то­рыр… күрер­сең!

Ста­лин белән Гит­лер дус за­ман­да ту­ган, шуңа күрә Адольф дип исем ку­шыл­ган, күп ел­лар ате­ист бу­лып, Ал­ла хикмәтләрен аңлаган, ахыр ки­леп, яңа мәчеттә мул­ла ва­зи­фа­сы­на ке­решкән, ин­де исе­мен дә алыш­тыр­ган Миңле­мөхәммәтадольфулла хәзрәт ки­леп җи­тте:

- Җәмәгать, кафер гамәлен таш­ла­гыз! Из­ге су­гыш бо­лай бул­мый ул…

- Якын­рак кил, ни­чек икәнен күрсәтербез…

Ан­на­ры урам­га утын пүләннәнре, та­ба­гач­лар, ук­лау­лар, күгәреп беткән урак­лар белән ко­рал­лан­ган ха­тын-кыз­лар таш­кы­ны агыл­ды.

- Ми­нем иремә су­га­сыңмы әле син, кәкре сый­рак?!

- Бу­ма, бу­ма, ком­му­низм әтәче! Син яса­ган егет түгел ул, ата­сы кый­на­са да бик җиткән.

Һәркайсы үз ирен як­лый. Тик фер­ма мөдире Мәр­фу­га гы­на се­ми­нар­лар­га пар­лап йөрүче вет­врач Кот­лы­хан­ны үз иреннән як­лап ма­та­ша — кер бәләге белән ун­биш ел бергә тор­ган Га­риф­ның сыр­тын ка­ез­лый:

- Үз ба­ла­ла­рыңның ата­сын үтерергә ча­ма­лый­сыңмы әллә, мөртәт?! — ди-ди кый­ный.

Әле иртән генә ямь-яшел бул­ган урам, авыл хал­кы сөйрәшә, тыр­на­ша, буы­ша, су­гы­ша тор­гач, ка­ра төскә кер­де. Җиргә туф­лиләр, кир­печләр, кеп­ка­лар, чәч то­лым­на­ры, ал­ка­лар си­бел­де, бер эшләпә эченә өзелгән ко­лак ба­рып төште, ка­быр­га­ла­ры сын­ган, аяк-кул­ла­ры тай­ган ир­ләр су­гыш мәйданыннан шуы­шып чы­га баш­ла­ды­лар…

Ат­на элек ке­нә өйләнгән Ил­дар белән утыз­дан үтеп кыз­лар ку­лы да то­тып ка­ра­ма­ган Азат су­гы­ша иде. Кинәт күреп ал­ды­лар: Азат­ның күзе чы­гып, би­тендә асы­лы­нып то­ра — өзелеп бетмәгән та­мы­ры гы­на төшеп китәргә ирек бир­ми. Акы­рып-ба­кы­рып елый­сы урын­да… ниш­ли ди­сез­ме? Шы­рык-шы­рык көлә.

Ура­тып ал­ган ха­тын­нар чыр-чу килә!

- Акы­лыңнан шаш­тыңмы әллә? Сыңар күзле бу­лып яшәреңне бел­ми­сеңмени? Өзелеп төшә бит хәзер…

Ә те­ге һаман көлә, исе­рек ке­бек сөйләнә:

- Ни­ча­уа, бер күз белән дә яшәрмен! Ләкин ул мин өзеп ал­ган нәрсәсеннән баш­ка яшь ха­тын белән яшәп ка­ра­сын!

…Ирләрнең кай­гы­сы Азат­та түгел. Алар­ның бе­ришләре һаман:

- Ком­му­низм — кәкәй! — дип акы­ра.

Икен­челәре:

- Ка­пи­та­лизм — кәкәй! — дип ба­кы­ра.

Кыч­кыр­ган са­ен нәрсә­ләр­дер чат­ный, сы­на, гөпелди, кемнәрдер җиргә ка­пла­на.

Тәмам ка­раңгы төшкәч, су­гыш мәйданын ярып, шом­лы хәбәр кил­де:

- По­жар! Сәгый­дул­ла­ның өе яна!

- Җиһангирныкына да ут кап­кан!..

- Шәркәйнең сые­рын суй­ган­нар…

Икен­че көнне фер­ма сы­ер­ла­рын са­вар­дай, дуңгызларын аша­тыр­дай, ба­су­ла­рын сө­рердәй ке­ше та­был­ма­ды. Яна­сы йорт­лар янып беткәч, кол­хоз­ның үзәк авы­лын­нан ян­гын сүндерүчеләр ки­леп, йорт ни­гезләрен су белән ко­ен­ды­рып кит­теләр. Кичкә та­ба ми­ли­ция ма­ши­на­сы күренде. Алар да эш май­та­ра ал­ма­ды. Күпме генә тык­шын­са­лар да Күкиш Хәмәй ма­лае белән Ки­шер Габ­д­рах­ман кы­зын­нан бүтән га­е­п­ле ке­ше тап­ма­ды­лар.

- Ба­лигъ бул­гач, ка­бат тик­ше­рер­без, — дип, юк­ка чык­ты­лар.

…Ә кич белән күзе, ко­ла­гы исән кал­ган­нар те­ле­ви­зор­дан соңгы хәбәрләр тыңладылар. Бер хәбәрне дик­тор бо­лай укы­ды:

- Кат­ма­мыш авы­лын­да уни­ке балл белән җир тетрәде. Аның эпи­цен­тры ба­ла­лар бак­ча­сын­да бу­лып, бөтен авыл­га та­рал­ды. Бер­ничә йорт, шак­тый тер­лек Һәм тех­ни­ка саф­тан чык­ты. Күп ке­шеләр яра­лан­ды. Хәрабәләр ас­тын­да ка­лу­чы­лар юк. Тик­ше­рү ор­ган­на­ры җир тетрәүнең сәбәпчесе бул­ган “гор­шок” дигән чүлмәкне эзләү белән мәшгульләр…

«Бердәмлек».

 

Просмотров: 964