“Кырым татарының ышанычы – Кырым татары үзе”

5-1Татарстан Президенты Рөстәм Миңнеханов җитәкчелегендә Кырымга барган делегация әгъзалары арасында Ш. Мәр­җани исемендәге Тарих институты директоры Рафаил Хәкимов та бар иде. Без аңар­дан Россия – Украина низагына бәйле катлаулы чорда мәҗбүри-ихтыяри кылынган әлеге сәфәрнең фәнгә бәйле максатлары хакында сораштык.

– Тел, дин һәм тарих буенча кардәш саналырга хаклы Кырым татарлары белән Идел буе татарлары арасындагы багланышлар вакыт-вакыт көчәеп, вакыт-ва­кыт сүлпәнәеп торган, – дип сүз­не ерактан башлады Рафаил Сибгат улы. – Белгәнебезчә, Алтын Урда ханы Туктамышның оныгы – Казан ханлыгына нигез салган Олуг Мөхәммәд аңа кадәр Кырымда хакимлек итеп алган. Аның турыдан-туры варислары арасында ир-ат  заты  төкән­гәннән соң казанлылар хакимият башына утырту өчен әледән-әле Кырым ханнарының Гәрәйләр династиясеннән Олуг Мөхәм­мәд­кә үги булган энеләрен чакырып китерә торган булган.

Якынрак тарихка күз салсак, Казан белән Бакчасарай арасындагы элемтәләрнең иң көчәйгән чоры ХХ гасыр башына туры килүен күрербез. Бакчасарай хакиме, күренекле мәгърифәтче Исмаил-бәй Гаспралының кызы һәм хатыны белән берлектә рус һәм татар телләрендә нәшер иткән беренче төрки “Тәрҗемән” газетасы Казанда киң таралган. Ул заманда Идел белән Кара диңгезнең якынаюында Гас­пра­лының фикердәше һәм җәмә­гатенең мәшһүр Сембер байлары Акчуриннар нәселе кызы булуы да тәэсир итми калмагандыр. Дөньяга танылган дин белгече, фәлсәфәче һәм сәясәтче Муса Бигиевның, язучы Галим­җан Ибраһимовның тормыш һәм иҗатлары Кырымга шактый тыгыз бәйле. Революциядән соң Кырым автономияле республикасын төзүгә Мирсәет Солтанга­лиевнең күп көч салуы мәгълүм. Ул чакта Кырым татарларының хакимият, хөкемдарлык органнарын ныгыту өчен 1917 ел инкыйлабына чын күңелдән ышанган Казан татарларын җибәрү, билгеле ки, бу ике халыкның тел һәм тарихи якынлыгына нигез­ләнә.

Туксанынчы еллар башында, республикада референдум үткә­релеп, Татарстан суверенитеты игълан ителгәннән соң, без тагын карашыбызны Кырымдагы кардәшләребез ягына юнәлттек. 1993 елда анда галимнәр, эре сәнәгать һәм хакимият вәкиллә­реннән торган эшлекле төркем барып, фән, мәдәният һәм җи­тештерү  өлкәсендә хезмәт­тәш­лек итү турында сөйләшеп кайтты. Аерым алганда, яшелчә үстерү өчен теплица хуҗалыгы булдыру, АЗС кору, банк филиалын ачу, уртак тарихны бергәләп өйрәнү турында сүз барды. Украина Фәннәр академиясенең Кырым филиалы белән уртак археологик экспедиция оештыру, И.Гаспралы мирасын өйрәнү буенча гыйльми конференция уз­дыру, китаплар нәшер итү кебек кайбер эшләр шул чорда башкарылды.

Союз таркалганнан соң Рос­сиянең Севастопольдәге хәрби базасы ягулыкка интеккәндә Татарстан ярдәм кулын сузды. Хәрби хезмәткә Татарстаннан чакырылган егетләребезне “Керчь” корабына туплап, аны мазут бе­лән тәэмин иттек. Татарстанның ул чактагы беренче вице-пре­мьеры Равил Моратовның тырышлыгы аркасында, биредә егет­ләребезгә армия хезмәтен исән-имин үтү өчен шартлар тудырылу гына түгел, су асты көй­мәләренә каршы торуга көйлән­гән биниһая көчле һәм кыйм­мәтле хәрби кораб үзе дә металлоломга озатудан сакланып калынды. Шунысын да әйтергә кирәк: соңгы пунктны исәпкә алмаганда, ул чакта Татарстанның Кырымдагы эшчәнлеген Мәскәү бик үк өнәп бетермәде.

– Хәзер Мәскәү үзе Казанга бу юнәлештәге эшчәнлекне көчәйтү теләген җиткергән булса кирәк…

 – Бүгенге көндә Кырымның хәле, кайсы яктан карасаң да, бик начар: икътисады түбән, сәяси вәзгыяте буталчык, халык бүл­гәләнгән һәм куркытылган. Бире­дә яшәүче килмешәк халык эш ягыннан бик сүлпән. Әзергә бә­зер булып яшәүләре Кырым татарлары йортларына бушка күчереп утыртылган заманнан ук килә, күрәсең. Туган илләренә мәҗбүриләп кайткач, җир ала алмыйча интеккән Кырым татарлары гына азмы-күпме төзелеш алып бара. Юллар җимерек, биналар совет чорындагыча төссез.

Территориаль суларында АКШ­ миноносецлар эскадрасы йөзеп йөргән, күгендә АКШ само­летлары очып торганда би­редә яшәүчеләрнең барысы өчен ур­так теләк бер – сугыш кына башланмасын. Билгеле, урнашкан урыны буенча Кырым ярымутравы, Россиягә һәм Украинага гына түгел, Европага һәм Америкага да бик кирәк. Шуңа күрә Кы­рымның статусы дөнья дә­рә­җәсендә көн кадагындагы мәсь­әләгә әйләнә. Автономияле рес­публиканың Югары Радасы аны ачыклау өчен 16 мартта референдум үткәрү турында карар кабул итте. Фаҗигасез узса, аның нәтиҗәсе Кырымның Россиягә кушылуын яки Украина составында калуын хәл итәргә тиеш. Хәзерге вакытта анда яшәүче­ләрнең 53 процентын руслар, 24 процентын украиннар, 12 процентын Кырым татарлары, калганын төрле милләт вәкилләре тәшкил итә. Аңлавымча, тавыш биргәндә русларның үз арасында да: “Киләчәктә ярдәм Киевтән күбрәк килерме, Мәскәүдәнме?” – дигән фаразга нигезләнеп эш итүчеләр аз булмас. Хәрби көч­ләр катнашмаган очракта, референдум күрсәткечләренә милли көчләрнең берләшүе тәэсир итә­чәге  шулай  ук ачык аң­лашыла. Рифат  Чубарев җи­тәк­челе­ген­дә­ге Милли Мәҗ­лес Кырым татарларын, әлеге сәяси актның Украина законнарына туры кил­мәвен нигез итеп, референдумда катнашмаска чакыра. “Украина бүл­гәлә­нергә тиеш түгел”, – ди­гән төп фикерен ул Татарстан делегациясе белән очрашу вакытында да яшермәде. Тарихи сабактан һәм бүгенге вәзгыятьтән чыгып без дә аңладык: Кырым татарла­ры­ның ышанычы – Кырым татарлары үзләре.

 – Капма-каршы көчләр, мин Украина яклылар һәм Россия тарафдарларын күздә тотам, бер-берсенең бугазына ябышырга торганда Казан­нан артистлар катнашындагы агит­бригада килеп төшүен кырымлылар аларның мәнфә­гатьләрен “сату” дип кабул итмәдеме икән? 

– Татарстан делегациясенең Кырымга Мәскәү белән килештерелеп килгәнен аңладылар, билгеле. Рәсми хакимият – Кырым Хөкүмәте башлыгы Сергей Аксенов, Югары Рада Рәисе Владимир Константинов Татарстан делегациясен зур хөрмәт белән каршы алды. Рөстәм  Миңнеханов җирле җитәкчелеккә теләктәш­лек белдереп, икътисадый һәм мәдәни хезмәттәшлеккә әзер торуыбызны җиткерде. Бу мәсьә­ләләрдә ике якның уртак теләк­ләрен теркәгән Килешүгә кул куелды.

Кырым татарлары, Татарстан Президентына ихтирамлы булуларын күрсәтсәләр дә, баштарак саграк һәм салкынрак торган иде. Әмма ике як та бер-берсенә үз ана телләрендә мөрәҗәгать иткәннән  соң йомшара төш­те­ләр. Президентның сүзен: “Кырым татарларының күңе­лендә тирән яра ята”, – дип башлавы эчкерсез сөйләшү өчен ачкыч булды дияр идем. Рөстәм Миң­не­ханов һәм Рифат Чубарев чит күз-колактан башка, икесе генә дә утырып әңгәмәләштеләр. Кырым татарлары – төп фикерле халык. Алар­ның эчке генетик кәү­сәләре нык. Җитмеш ел дә­ва­мында куылып йөри торгач, үз хокуклары өчен көрәшә-көрәшә бернәр­сәдән һәм бер­кемнән дә курыкмаска өйрән­гәннәр. Радикаллар булу аркасында араларында кайбер каршылыклар сизелсә дә, милләт мәнфәгатьләре мәсь­әләсендә ха­лыкның теләге, омтылышы уртак булып, үз лидерлары тирәсендә бердәм фикердә берләшүләре бәхәссез. Рифат Чубаревның: “Казан һәм Кырым татарлары дуслыгы ныгып, бәйсез Россия һәм бәйсез Украинага ярдәм итсә икән, дигән максатта калабыз”, – диюендә Кырым татар­ларының төп мәсләге яңгырый.

– Күпләрдә, Казан татарла­рының Кырымга сәфәре чәнти бармак белән һава селкетү генә булмадымы икән, дигән шик туды. Моның кузгалып киткән поезд артыннан чабу кебек икәнен сез дә инкарь итмәссез. 

– Уңай теләк белән башкарылган бер хәрәкәт тә юкка чыкмый. Уйлый калсаң, ул бер көн биредә вакытлыча яки күптән яшәү­че­ләрнең рухын күтәрүгә багышланган тарихи көн булды. Безнең белән очрашудан соң “Керчь”та хезмәт итүче егетләр Татарс­тан­ның нинди генә хәлдә дә аларны ташламаячагын тө­шенеп калды. Симферопольнең җәмигъ мә­че­тендә аксакаллар белән намаз уку Кырым татарларына дин кар­дәшлеген искә тө­шерү булды. Ә инде Кырымның Югары Радасында, Кырым татар­ларының Милли Мәҗлесендә күрешеп-сөйләшү ике як өчен дә эзсез калмас дип уйлыйм. Нинди генә дәүләт составына керсәләр дә, Кырым өчен Татарстан моделе үрнәк булып тора. Мин, шәхсән, автономиянең статусын күтәрүгә ирешкән очракта, би­редәге төп җирле халкы булган Кырым татарларының мәнфә­гатьләре документларда аерым пункт буларак теркәлергә тиеш, дип фикер йөртәм.

Иң әһәмиятлесе шул: кысынкы гына бу сәфәрдә Кырым – Татарстан, Кырым татарлары – Казан татарлары арасындагы хез­мәттәшлекне көчәйтү өчен легитим нигез салынды. Бакчасарайда Хан сараен тамаша кылу, Гаспралы урамыннан узып, аның музеенда булу, гомумән, Кырым татарларының тарихы һәм үзлә­ре белән якыннанрак танышу Татарстан җитәкчеләренең бу мәсьәләгә карашында да үзгә­решләр ясагандыр дип өмет­ләнәм. Совет чорыннан соң бернинди яңарыш кичермәгән Кырымны күргәч, Рөстәм Миңне­ханов үзенә хас туры сүзлелек белән биредәге җитәкчелеккә: “Сез өч ай җәйдә яшәүче карлы, салкын Татарстанны килеп кү­регез дә ел әйләнәсе оҗмахта яшәүче Кырымыгыз белән чагыштырыгыз. Эшләргә кирәк, егетләр”, – дип әйтте. Кырым татарларын ул барлык кыйтгаларда яшәүче татарларның очрашу урынына әйләнгән Болгар җые­нына чакырды. Күченеп йөрү, көрәшеп яшәү аркасында һәм  хакимият тарафыннан төрле ысуллар белән югары белем алудан мәхрүм ителгән Кырым татарлары яшьләренә безнең Президент Казан вузларында уку өчен Мәскәүдән квота алырга вәгъдә итте. Хәзер әлеге мәсьәлә белән Бөтендөнья Татар кон­грессының башкарма комитеты шөгыльләнергә тиеш була.

– Рафаил Сибгатович, сез­нең Тарих институты, гому­мән, Россия дәүләтенең нигезен тәшкил иткән икенче халык буларак, татарларның тарихын өйрәнүче дөнья галим­нәре, археологлар өстенә нинди бурычлар төшә? 

– Кырым – галимнәр өчен эз­ләнү-тикшеренү өчен бик бай хәзинәле урын ул. Биредә  Кырым ханлыгы гына түгел, Бөек Болгар дәүләте, Төрки каһан­лыгы, Хазар каһанлыгы, Алтын Ур­да эзләрен калдырган. Халык­ның, җәм­гы­ятьнең бүгенге калыпка салынуына Венеция, Госманлы төрек­ләре йогынты ясаган. Татарстаннан, Идел буеннан аермалы буларак, Кырымда архитектура һәй­кәллә­ре шактый яхшы сакланып калган. ХVI гасыр уртасында Казанны яулап алуга, Явыз Иван армия, чиркәү һәм миссионерлар яр­дә­мендә татарларны, аларның мә­дәниятен, сәнгатен, архитектурасын җир йөзеннән юк итү максатын куйган. Ә Кырым хан­лы­гының мөс­тәкыйльлеген югалту Екатерина II хакимлек иткән XVIII гасырга туры килә. Европача фикер йөрт­кән патша­бикәнең сәя­сәте башкачарак булган. Ул, мондый оҗ­мах җир­ләрендә чын руслар яшәргә тиеш, дип бел­дерсә дә, тарихи һәйкәлләрне җиме­рергә күрсәт­мә бирмәгән. Шунлыктан Бакчасарайда Хан сарае, Иске Кырымда Үзбәк хан мәчете,  Ев­па­ториядә дәрвишләр торагы һәм башка күп кенә архитектура үрнәкләре, яки аларның хәра­бәләре әлегәчә исән тора. Ә җир астындагы куль­тура катлам­нарның байлыгын әйткән дә юк. Галимнәр өчен, болар өстенә, төп эзләнү материаллары – тарихи язмалар.  Төр­ки­ядә, Фран­­циядә аларга бәйле хезмәт­ләр басылып чыкты.

– Җиде томлы “Татар та­рихы”ның I-II-III һәм VI-VII томнары дөнья күрде. Әмма Татар ханлыклары чорын, шул исәптән Кырым ханлыгы тарихын эченә алырга тиешле IV томны әзерләп нәшер итү шактый тоткарланып торды. Аның язмышы нинди? 

– Чынлап та, Кырым ханлыгы тарихы буенча академик язма әзерләрлек авторларны озак сай­ларга туры килде. Дөньяның иң абруйлы галимнәреннән торган “Татар тарихы” редколлегиясен хәтта “Кырым татарлары та­рихы”ның дүрт томлыгын бас­тырып чыгарган Валерий Возгрин да тулысынча канәгатьлән­дерә алмады.

Бүген “Татар тари­хы”ның IV томы язылган һәм ул нәшриятка бирергә әзерләнә. Анда, Казан, Әстерхан, Себер, Касыйм, Ногай ханлыклары белән рәттән, Кырым ханлыгы тарихына да саллы урын бирелде. Халык бик көткән әлеге китап быел дөнья күрәчәк. Әмма аның басылып чыгуы та­рихның ул чорын өйрәнү тә­мамланды ди­гән сүз түгел. Исәп – Кырымда дөньялар иминләнгәч, тарих-археология базасы оештырып, җирле һәм дөнья га­лимнәре белән берлектә Кырымны тарихи, этнографик, археологик планда өйрәнү-тикшеренүләрне дәвам итү.

 

(“Ватаным Татарстан”,   /№ 36, 14.03.2014/).

Просмотров: 1277

Комментирование запрещено