Туган авылың тарихын беләсеңме?

Шөкер, унсигез буын бабаларын ачыклаучы милләттәшәрәбез бар

Шөкер, унсигез буын бабаларын ачыклаучы милләттәшәрәбез бар

Ка­мыш­лы районындагы Иске Ярмәк авылы имамы Рамил хәзрәт Кәримов та егер­ме­ләп буын бабасын белә икән…

Мәктәптә тарих фәнен дөрес укытмыйлар. Бөтенроссия татар төбәк тарихын өйрәнүчеләр җыенында чыгыш ясаучыларны тыңлагач, бер мин генә түгел, мөгаен, күпләр шушындый нәтиҗәгә килгәндер. Ш. Мәрҗани исемендәге Тарих институты, Татар энциклопедиясе һәм төбәкне өйрәнү институты белән берлектә Бөтендөнья татар конгрессы (БТК) башкарма комитеты оештырган, шактый кызыклы тәкъдимнәр яң­гыраган, байтак фикер тартышлары уяткан әлеге җыен үткән атна ахырында, пән­җешәмбе-җомга көннә­рендә “Казан” милли мәдә­ният үзәгендә узды.

Мәктәптә тарихны ни рә­вешле укытулары – анда кү­тәрелгән дистәләрчә мәсьә­ләнең берсе генә булса да, барча гаиләгә диярлек кагылганга, аңа аерым тукталу ки­рәктер. Һәр гаиләдә диярлек мәктәптә укучы бала бар; йә туганыбызның баласы, йә оны­гыбыз иртә таң­нан гыйлем эстәргә ашыга. Озын сүз­нең кыскасы, бала мил­ләтен, илен яратып үс­сен, әби-ба­баларының го­реф-гадәт­лә­ре­нә тугры булып тәрбия­ләнсен дисәк, иң әүвәл ул нәсел шәҗәрәсен, туган авылы яки газиз шә­һәре, аннан респуб­ликасы, милләте, аннан соң үзе яшә­гән ил-дәү­ләтнең тарихын яхшы бе­лергә тиеш. Шөкер, соңгы вакытларда кайбер мәктәп­ләрдә тарихны шушылай укыта башладылар. Әмма укыту стандартларыннан мил­ли-төбәк компонентын төшереп калдыргач, бу эш хәзер шактый кыенлашты.

– Мәктәп балалары тө­бәк тарихын белергә тиеш. Әмма ул ни рәвешле өйрә­телергә тиеш – механизмы күрсә­тел­мәгән. Ни кызганыч, милли-төбәк компоненты бетерелде. Федераль һәм мәктәп ком­поненты гына калдырылды. Укытучы, шуның мәктәпкә караганыннан файдаланып, тә­гаен темаларны үткәндә, Интернетта дөнья күргән, җирле материаллардан чыгып, туган як тарихын укытырга мөм­кин. Гомумән, нинди өстәмә фәннәр укытырга, нинди телдә укытырга кирәк­леген ата-аналар үз­ләре хәл итә ала, әмма алар хокукларын белми. Мәктәп музейлары – бик әһәмиятле нәрсә. Лә­кин хәзерге вакытта күп кенә мәктәп музейлары склад рәвешендә генә сакланып калган. Ул белем учагы булырга, анда дәрес­ләр уз­ды­рылырга тиеш. Һәр бала үз авылы, үз төбәге турында экс­курсовод кебек менә ди­гән итеп сөйли алсын иде, – дип сөйләде анда, тәгаен алганда, Ш.Мәрҗани исе­мен­дәге Тарих инсти­ту­тының Милли мәгариф үзәге җитәк­чесе Марат Гыйбатдинов.

Җыен барышында Удмуртия Республикасының Кистем урта мәктәбе укытучысы Илмир Касыймовның: “Мәктәп ябыла икән, музейны мәчеткә күчерегез. Һәр мәчет музей вазыйфасын да башкара ала”, – дип тәкъдим итүе дә яхшы аңлашыла. Туган авылы Бөрбашта егерме елдан артык имам булып торучы Җәлил хәзрәт Фазлыев (ул Татарстанның баш казые, Балтач районы имам-мөх­тәсибе буларак та җәмәгать­челеккә яхшы мәгъ­лүм) дистә еллап элек мәчет диварына Бөек Ватан сугышында һәлак булган авылдашла­ры­ның исем-фа­милияләрен яздырып куйган иде. Исән­нәр­нең ис­ләренә төшереп, рухларына дога кылып тору өчен авылда моннан да яхшырак урын юктыр да, мөгаен.

Әлеге җыен эшендә катнашкан Җәлил хәзрәт үзе, үгезне мөгезеннән алып: “Дүрт әйберне – динне, нә­селне, җанны, малны сакларга кирәк. Милләтне сак­лау, яшәтү өчен нәсел шә­җә­рә­лә­ребезне, асыл затларыбызны да белергә тиешбез. Алга таба безнең эшне балалар дәвам итсә генә шәҗә­рәне, тарихны өйрәнү­нең мәгъ­нә­се бар”, – дип искәрт­те бу эш­нең ни өчен кирәге турында сүз чыккач. Җәлил хәзрәт, сөбханалла, унсигезенче буын бабасын ачыклаган икән.

Самара өлкәсенең Ка­мыш­лы районындагы Иске Ярмәк авылы имамы Рамил хәзрәт Кәримов та егер­ме­ләп буын бабасын белә икән. Бә­хеткә, Казан ханы Мөхәм­мә­т­әминнең ярлыгын табып, туган авылларына 1516 елда нигез салынганлыгын ачык­лаган ярмәк­леләр. Ки­ләсе елда 500 ел тулуны зурлап бәй­рәм итәргә йөрүләре. Мулла булуы өс­тенә чын мәгъ­нәсендә туган якны өй­рәнүче дә ул. “Авыл тарихын ачыклау-өйрәнү, архивларда утыру белән бергә авылдашларыбыз телендә сирәк кулланыла торган 106 сүз; ир балалар уйнап үскән уеннарны, кыз балалар уйнаган уеннарны; авылыбызда йөргән йө­рем­сәк мәзәкләр­не туп­ла­дым”, – дип сөйләде хәзрәт мөнбәрдән.

– Җиде томлык Татар тарихын язуны тәмамласак та, әле бу тулы тарих түгел. Татар авыллары тарихын язмыйча, шул тарихлар белән тулыландырмыйча, тәгаен­лә­мичә, эшебезне башкарып чыктык дип әйтә алмый­быз, – дигән фикерне соңгы вакытта еш ишетергә туры килә Тарих институты га­лим­нәреннән. Тамчыдан күл җыела дигәндәй, барча авылларыбызның тарихы туп­ланса, алдыбызда мил­ләтебезнең узмышы хакында шактый зур күзаллаулар ясарга мөмкинлек бирүче җирлек пәйда булыр иде.

БТК башкарма комитеты рәисе Ринат Закировның әй­түенә караганда, Рос­сия­дә 4300 татар авылы бар (бет­кән татар авылларын да өс­тә­сәк, бу исемлекнең 5000гә дә җитүе бар, алар­ның да тарихын өйрәнергә кирәк, ди галимнәребез). Бу хәтле авыл­ны тарих һәм татар энциклопедиясе институтлары хезмәткәрләре, кал­ган бөтен эшләрен ташлап, бер­ничә ел буе утырса да башкарып чыга алмаячак, билгеле. Әле бит шунысы да бар (моны “Балтач энцикло­пе­диясе”н һәм туган авылы Арбур тарихын язган шагыйрь Гарифҗан Мөхәм­мәтшин да, Татар энциклопедиясе һәм төбәкне өйрәнү институты директоры Ис­кәндәр Гыйлаҗев та ис­кәрт­те): туган якны өй­рәнү белән авыл тарихын язу­ бер үк әйбер түгел. Билгеле, алар бер-берсен тулыландыра. Шул ук вакытта, туган авылы тарихын шунда туып үскән кеше генә яхшы итеп яза ала, дип кистереп әй­түчеләр бе­лән килешеп булмый. Әнә үзе­безнең Лениногорск районында туып үс­кән журналист Илфак Ши­һапов туган авылы Иске Иш­тирәк тарихын да, Көнбатыш Башкортстандагы Туймазы ра­йо­ны­ның Төмәнәк авылы тарихын да (“Кем син, Тө­мәнәк бабай?”) һөнәри тарихчылар ке­бек шактый дәлилле һәм төп­ле итеп язып чыкты. Ерак тарихны күтәрү өчен архивларда “чокчынмыйча” булмый. Илфак шуның җаен, тәр­тибен белә, шул эштән ләззәт ала.

Тарих фәннәре докторы Фәйзелхак Ислаев күтәргән мәсьәләгә дә аерым тукталып китү кирәктер. “Татар­ның нәсел тамгаларын өй­рәнү аеруча әһәмиятле. Га­дәттә элек­­кедән килгән шә­җәрәләрдә болар теркәлеп калынган. Һәр татар кеше­сенең диярлек нәсел тамгасы булган. Ыру билгесе нә­сел тамгасына әйләнгән. Ул әтидән кече малайга үзгәр­телмичә тапшырылган. Мин татар тамгаларын җыеп китап итеп чыгарырга хыялланам”, – дип сөйләде ул. Җы­ен барышында күренекле тарихчыбыз Дамир Исхаков та бу эшкә зур игътибар би­рергә чакырды. “Соңгы вакытта казакълар, башкортлар, үзләрендә кабилә атамалары яхшы сакланганга нигезләнеп, Алтын Урда тарихына тулаем дәгъва бел­дерә башлады. Татарлар күчмәнлек чорын элегрәк уз­ганга, шәһәрләр тоткан халык булганга, бездә ка­билә исем­нәре онытылган. Югый­сә төп­кәрәк төшеп ка­расаң, кыят, найман, мең, табын һәм башка кабилә­ләрнең башында татарлар тор­ганы билгеле. Язма чыганакларда бу теркәлеп калынган. Тарихыбызны төр­лечә йолыккаламасыннар өчен, хәзер безгә шәҗә­рәләрдән, метрикә китапларыннан нәсел тамгаларын ачыкларга, барларга кирәк”, – дип белдерде ул.

Бу җыенны берничә ел элек үк оештырырга җыен­ган иде БТК әһелләре. Шушы максатта милли оешмаларга әүвәл үзләре яшәгән рес­публика-өлкәләрдә тө­бәк­не өйрәнүчеләрнең региональ оешмасын булдырырга, аннан соң Казанда гомумтатар төбәк тарихын өйрәнүчеләр җәмгыяте оештырырга тәкъ­дим ит­кән­нәр иде. Милли оеш­маларның сүлпән­ле­ге­ме, әллә инде җирле хаки­миятләр таяк тыктымы, Башкортстан Республикасы бе­лән Пермь краеннан тыш, үзләрендә региональ оешма оештыручы булмаган икән. “Каршылык зур булган су­рәттә татар төбәк тарихын өйрәнүчеләр клубы оештырудан башлагыз, аңа берәү дә каршы килә алмый”, – дип тәкъдим итте бу җәһәттә язучы Фәүзия Бәйрәмова. Шуңа күрә БТК, оештыру эшен үз кулына алып, Казанда әлеге җыен­ны үткәрде дә инде. Дөрес, оештыру корылтае түгел әле бу. Төбәкләргә 2016 елның 1 апреленә кадәр региональ татар төбәкчеләре оешмаларын оештырырга вакыт бирелде. Оештыру корылтае яз ахырында яки җәй башында булыр дип тә­гаенләделәр. Шулай да җыен ахырында гомумтатар төбәк тарихын өй­рәнүчеләр җәм­гыяте советы, аның бюросы, совет рәисе һәм аның урынбасары сайланды. “Казандагы җыен­га җыйналучылар чын мәгъ­нәдә делегат булмаса да, җир­ле милли оешмалар җи­бәргән вәкил булганга, совет төзергә хаклы”, – дип бел­дер­деләр әлеге совет уты­ры­шында (җыенда иле­безнең 41 төбәгеннән вә­килләр катнашты). Җәм­гыятьнең рәисе итеп Сарытау өлкәсе төбәк татар милли-мәдәни мөхтә­рияте рәисе, күренекле ига­нәче Камил Аблязов, аның урынбасары итеп тарихчы Дамир Исхаков сайланды.

Утырыш барышында, бер­ничә тәкъдиме узмагач, кайнар канлы бер мил­ләт­пәрвәребез, бу оешма үле туган бала кебек була инде, дип белдер­сә дә, сагаерлык нәр­сә юк, минемчә. Төбәк­че фидакарь җаннар (җыен уздырылган залда шул асыл затларыбызның 400дән артык китабыннан торган күргәзмә оештырылган иде) әлеге җәмгыять оештырылса да, оештырылмаса да барыбер үз эш­ләрен, эзләнү­ләрен дәвам итәчәк, шуның нәти­җәләрен китап итеп чыгарып торачак. Җәм­­­гыять оештыру тө­бәк­челәр эшчәнлеген бер йод­рыкка туплау, туган якны өйрәнү­челәргә фәнни юнә­леш би­рү, ахыр килеп, халкыбызны берләштерү, мил­ләт­тәшлә­ребезнең үз­аңын кү­тәрү, тулы канлы татар тарихы булдыру өчен кирәк.

“Ватаным Татарстан”,  № 167, 03.11.2015

КОНТЕКСТ:

Татар тарихчылары Мәскәү сүзенә каршы торырлык оешмага берләшмәкче

Просмотров: 1949

Один комментарий

  1. Фатхутдинов Мухаммат Мубинович в пишет:

    Үзебезнең җирләрне үзебез сөреп чәчмәсәк нәселебез дә, динебез дә, малыбыз да, җаныбыз да сакланып калмаячак. Безнең тарихыбызны укырга чит нәсәлләргә калыр.