Байтуганда туган байлык

Бу юлларны язганда күзләрем яшьләнә, ә күңелем белән еракта, томаннар артында калган балачак елларыма кайтам. Мин укырга кергән елны авылдагы татар мәктәбе ябылды, без урыс мәктәбенә бардык. Өч көн укыгач: “Әни, мин бүтән мәктәпкә бармыйм”, – дип елап кайтканым һаман да исемдә.

Урыс телен үзләште­рергә бик ансат булмаса да, 5 нче сыйныфта барча дә­ресләрдән дә, шул исәптән урыс теленнән дә билгелә­рем “5ле” иде. Тик шунысы кызганыч: мәктәптә бер сүз дә татарча сөйләшергә ярамый, бик ачуланалар иде укытучылар. Аллага шөкер, әтием белән әниемә мең-мең рәхмәтлемен. Өйгә кайткач, татарча сөйләшә идек. Гаиләбез бер ел да “Азат хатын” журналын яздырмыйча калмады. Журнал килгән көнне безнең өйдә зур бәйрәм. Әниебез бәлеш сала, барча күрше­ләр җыела. Әтием язмаларны кычкырып укыгач, баш мөхәррир кебек әнием сүз ала: “Аңладыгызмы, нинди булырга тиеш татар кызы – пөхтә, уңган, ачык йөзле, йомшак күңелле, дини…”

Әниебез безне бәлә­кәй­дән әби-бабайлардан кал­­ган гореф-гадәт­ләре­без­не сак­ларга өйрәтте. Аятел Көр­сине, Әлхәм догаларын кеч­кенәдән яттан бе­лә идек. Эшегезне башлаганда Алла­һы Тәгаләдән уңышлар сорагыз, дия иде. Шөкер, әти­ем белән әнием киңәш­лә­рен­нән бер дә тайпылмадык.

Илһам Шакиров, Әлфия Авзалова, Рәшит Сабиров авылга килеп концерт куйгач, мин әниемә: “Казанга ба­рып укыйсым килә”, – ди­гән теләгемне белдердем. Тик насыйп бул­мады. Әни миңа: “Ничек барасың, татар телен бел­мисең бит”, – ди­гәч, елаганым һаман хәтердә.
 
1975 елда, Бөек Җи­ңү­нең 30 еллыгына багышланган сочинение бе­лән район конкурсында, урта белем бирүче мәктәп­ләр арасында мин беренче урынны алдым. Ә икенче җиңүне Самара өлкәсендә үткән “С чего начинается Родина?” конкурсы бүләк итте. Күз яшьләрем белән язылган язмам “Шуршат страницы Алифбы” дип атала иде.
 
Жюри әгъзалары минем героема – Әлифба китабы авторы, авылдашым Сәләй ага Вәгыйзовка бик зур бәя биргәннәр. Аны сайлап алуым юктан гына түгел иде. Телевидениедән Сәләй Га­татовичның юбилей кичә­сен күрсәткәннәр, шунда ул: “Мин – Байтуган малае” – дигән. Бу тапшыруны үзем күрмәдем, ә ишеткәч, күңе­лем сыкрады. Нигә туган ягында аның исемен дә, хезмәтен дә белмиләр икән дип бик аптырадым.

Шактый еллар үтте. Бервакыт шулай Әлифба китабын эзләп таптым да Арчага хат яздым. Җавап озак көттермәде. Сәләй Гататович миңа бик куанычлы хат язган. 1999 елның көзендә без тормыш иптәшем һәм татар теле укытучысы Рәмзия Мирзаевна белән Арча ягына юл тоттык. Педколледж коллективы да, Сәләй ага да, аның хәләл җефете, Әлифбаның тагын бер авторы Рәмзия ханым да безне бик җылы каршыладылар. Сәләй ага олы яшьтә булуына карамастан (аңа 91 яшь иде), әле бик яшь күренә, үзе юмор яратучы кеше булып чыкты. Утлы сугыш юлларын үткән, Германиядә әсирлектә булган, репрессия сынауларын кичерүгә карамастан, бервакытта да күңел төшенке­легенә бирел­мәгән. Ул безнең белән үзенең озак яшәү серләрен дә уртак­лашты. Ә ул бик гади икән: “Явызлыкка яхшылык белән җавап бирергә кирәк”. Сә­ләй ага инде 30 ел туган авылы Байтуганнан читтә яшәсә дә, аның бер тыкрыгын да, бер почмагын да онытмаган. Туган йорты, үзе яшәгән урам еш кына аның төшенә керә икән. Туган Байтуганына кайтып, барысын да күреп килү хыялы белән яши иде ул. Тик, ни кызганыч, насыйп булмады…
 
Ул күз яшьләре белән безгә рәхмәт әйтеп: “Минем йортым ни хәлдә икән?” – дип сораулы караш белән озатып калды. Истәлеккә Әлифба китабын бүләк итте һәм, бәләкәй бала сыман яшьләрен тыя алмыйча, хәерле юллар, изге теләк­ләр теләп калды. Ул елларда педколледжның директоры Илдус Сәгъдиев иде. Ачык йөзле, шат күңелле, безнең килүе­безгә шулхәт­ле куануын сөйләп тә, язып та бетерерлек түгел иде аның. Бик сок­ландык без аңа. Менә ичмасам җитәкче! Музей директоры Сания Сибгатулла кызы да безне күп экспонатлар белән таныштырды. Сәләй ага бе­лән шалтыратышып сөйлә­шеп тә тора идек, бик куана иде. “Мин Илдус Габдрахмановичка бик рәхмәтле­мен, ул безне ташламый”, – дия иде.

2013 елның язында без тагын Арчага, “Хәтерлим мин аны бүгенгедәй” дигән бик зур Әлифба бәйрәменә бардык. Бу юлы Арча педколледжында безне бүтән җитәкче – Гөлнара Фидаил кызы Гарипова каршы алды. Әлифба китабы туган Арча ягында җитәкчеләрне дә белеп сайлыйлар икән! Монда белем алган студентлар – иң бәхетле кеше­ләр, чөнки бу шәхесләр белем биреп кенә калмаган, яшәргә, тормышта чын кеше булып калырга өйрәт­кәннәр дигән фикер калды.

2013 елны үзебезнең Байтуган авылында да, район үзәге Камышлыда да Сәләй аганың 105 еллыгына багышланган кичәләр уз­дырдык.

2012 елны, Сәләй Гатато­вичның йортында яшәгән кешеләр бакыйлыкка күч­кәч, мин район башлыгы Рафаэль Камил улы Баһаутди­новка мөрәҗәгать иттем. “Әйдәгез, бөек шә­хе­себез Сәләй Вәгыйзовның исемен мәңгеләштерик, аның йортын музей ясыйк”, – дидем. Рәхмәт аңа, ризалашты.

Шулай итеп, без музей ачу эшенә керештек, исәп-хисап счеты да ачтык, авылдашлардан 40 мең­ сумнан артык акча җыйдык. Сәләй Гататовичның туган йортында бик күп өмәләр ясадык. Ни кызганыч, музей ачу турында өлкәдәге татар оешмаларына күпме генә мөрәҗәгать итсәм дә, берсе дә җавап бирмәде.

2015 елның 4 июнендә Камышлыдан делегация белән Арчага, Әлифба китабына һәйкәл ачу тантанасына килдек. Шөкер, бу очрашу-та­нышулар үз җимешләрен дә бирде. Разил Вәлиев белән сөйләшкәндә, Байтуган авылында Сәләй аганың музеен булдырырга уйлавыбыз, әмма матди ярдәм кирәклеге турында әйттем. Ул бик игътибар белән тың­лады да: “Бик күп эш башкаргансыз, Нурания ханым. Хәзер ярдәм сорап, Татарстан Президенты Рөстәм Миңнеханов исеменә хат языгыз. Ул туган телне сак­лап калу һәм үстерүгә зур әһәмият бирә, сезгә ярдәм итми калмас”, – дип киңәш бирде. Рөстәм Нургали улына язган хатка җавап озак көттер­мәде.

Бөтен­дөнья Татар конгрессы башкарма комитетыннан килгән хатта: “Камышлы районы Татар Байтуганы авылында Әлиф­ба дәрес­­леге авторы Сәләй Гатат улы Вәгыйзовның исемен мәңгеләштерү уңаен­нан музей ачу турындагы фикерегезне тулысынча хуп­лыйбыз. Бөтендөнья Татар конгрессы башкарма комитеты музейны торгызу өчен төзелгән смета белән бу проектны финанслау мөм­кинлеген сорап, Татарстан Республикасы Президенты Аппаратына хат юллаячак. Мактауга лаек изге гамәл­ләрегез өчен сезгә олуг рәхмәтебезне белде­рә­­без”, – дип язылган иде. Шул көннән алып мин бер­ничә ай Бөтендөнья Татар конгрессы белән телефон аша элемтәдә яшәдем. Рәх­мәт аларга, кайчан шалтыратма, йомшак тавыш белән гел тыңлап, ихтирам итеп тордылар. 12 ноябрь көнне куанычлы хәбәр җиткер­де­ләр. “Татарстан Рес­пуб­ли­ка­сы Президенты Рөстәм Миң­неханов һәм Бөтен­дөнья Татар конгрессы баш­­карма комитеты Камышлы районы Татар Байтуганы авылында Әлифба дәрес­леге авторы Сәләй Гатат улы Вә­гый­зов­ның му­­зе­ен ачу өчен сезнең исәп-хисапка 1 миллион 280 мең сум акча кү­черә”.

Бу байтуганлылар өчен зур шатлык булды. Аллаһы те­ләсә, аны быел 20 октябрьгә, Сәләй Гатат улы­ның тууына 108 ел булган көнгә өлгер­тергә тырышачакбыз. Татарстан Республикасы халкына, җи­тәк­челәргә бик зур рәх­мәт­ләребезне җитке­рәбез.

Нурания АБЗАЛОВА.

“Ватаным Татарстан” (№ 39, 22.03.2016).

Просмотров: 1663