Дискуссия о «стратегии развития татар» в КФУ: «для русских татарин — это колхозник», а депутаты думают только о «коттедже на Рублевке»

Татарскому народу нынче некогда думать о собственном развитии, лишь о сохранении, а современная школа — это «линия фронта». К таким печальным выводам пришли участники дискуссии «Стратегия роста татарского народа: условия, состояние и пути», организованного КФУ по инициативе, как было объявлено, первого президента РТ Минтимера Шаймиева. Пламенные речи Индуса Тагирова, Дамира Исхакова, Фаузии Байрамовой, Фандаса Сафиуллина и других выслушала и корреспондент «БИЗНЕС Online».

«САМОЕ ОПАСНОЕ — ЭТО ТО, ЧТО ЛИНИЯ ФРОНТА ТАТАРСКОГО НАРОДА СЕГОДНЯ ПРОХОДИТ ПО ШКОЛЕ»

«Мы здесь только пар выпускаем, никакой политической силы у нас нет», — эти слова театрального критика Нияза Игламова, пожалуй, можно считать квинтэссенцией вчерашней дискуссии в КФУ, организованной центром Tataristica. По словам модератора встречи Гузель Сагитовой, дискуссионный клуб, на котором предполагается и в дальнейшем обсуждать актуальные проблемы татарского мира, организован по инициативе первого президента Татарстана Минтимера Шаймиева, хотя сам госсоветник РТ накануне в университете замечен не был. Любопытно, что главный вуз региона, еще недавно обвинявшийся в антитатарской политике, теперь практически сменил отношение к проблеме с минуса на плюс. Сагитова, преподаватель Казанской консерватории, руководитель творческого национального объединения «Калеб» и бывшая ведущая ТНВ, в конце прошлого года должна была стать главой пресс-службы министерства культуры РТ. Но буквально за несколько дней до официального назначения она провела в консерватории круглый стол, посвященный музыкальному фестивалю «Узгэрэш жиле», где нашлось немало критиков у амбициозного государственного проекта. Видимо, реакция дошла до самого верха, поэтому министр культуры РТ Айрат Сибагатуллин решил повременить с назначением Сагитовой, а та ждать у моря погоды не захотела. Вести новый дискуссионный клуб Гузель, по ее словам, позвали сами сотрудники КФУ. Пока собираться будут раз месяц, уже известна тема второй встречи — «XXI век и Тукай».

На вчерашнюю же встречу под громким названием «Стратегия развития татарского народа: условия, состояние и пути» были приглашены едва ли не все известные пассионарии татарского национального движения последней четверти века, а также руководители творческих союзов республики. Правда, добрались до КФУ не все, из заявленных спикеров отсутствовали директор Института им. Марджани Рафаэль Хакимов, председатель комитета Госдумы по делам национальностей Ильдар Гильмутдинов, глава союза композиторов РФ и РТ Рашид Калимуллин… Также не удалось осуществить и прямые включения из нескольких регионов с представителями местных татарских диаспор — техника подвела, такое бывает. Тем не менее собрание все же выдалось достаточно представительным.

Первым слово дали одному из авторов декларации о суверенитете Татарстана, историку Индусу Тагирову, который сразу же задал достаточно пессимистичный тон разговору. Он заявил, что татарам пока не до развития, основная цель нации на сегодняшний день — сохраниться. «Какие факторы могут сохранить татарский народ сегодня? — задался Тагиров вопросом и сам же на него ответил. — Основная сила, которая сохранила наш народ, — это религия. В самые сложные времена религия нас спасала. И, естественно, образование. Татары в России до революции были самым образованным народом, народом, который выпустил самое большое количество книг». «Ислам — основной фактор сохранения языка. Если бы мы перешли в другую религию, то давно бы растворились в другом народе. На примере наших соседей — их все меньше и меньше», — поддержал Тагирова председатель союза писателей Татарстана Данил Салихов, но тема религии не стала главенствующей в дискуссии.

«А как же советское время?» — спросила модератор, вспоминая атеистический период нашей страны. Тут беседа повернулась в сторону, как оказалось, самой наболевшей темы — национального образования. «Татары не исчезли ни при царе, ни при советском режиме. Наш народ сохранился в национальном образовании, национальной школе! При царе у нас была своя образовательная система, свои школы, никто не смог ее разрушить. В советское время была национальная школа. Даже если и была советская идеология, школа была наша, татарская», — заявила пламенный трибун Фаузия Байрамова. «Наша сегодняшняя самая большая потеря — национальное образование. Национальную школу мы потеряли. Боролись, суверенитет завоевали, попытались университет открыть и все это потеряли. Самое опасное — это то, что линия фронта татарского народа сегодня проходит по школе», — эмоционально добавила она.

«Выход есть — нужно восстановить национальную систему образования, — добавила Байрамова нотки оптимизма. — Законодательная основа для этого есть. На месте Минниханова я бы с треском и шумом открыла национальный университет. А он у нас был! В этом есть и наша вина — мы не смогли воспитать национальную элиту…»

 «ЕГЭ — ТОПОР, КОТОРЫЙ РУБИТ НАЦИОНАЛЬНОЕ ОБРАЗОВАНИЕ ПОД КОРЕНЬ»

«Чтобы решить какую-то проблему, нужно в первую очередь поставить правильный диагноз, каким бы он печальным ни был. Основная причина нашего такого положения — национальная политика России. Ее цель — сделать из всех один народ с одним языком и одной религией. И этого никто не скрывает…» — уверен экс-депутат Госдумы Фандас Сафиуллин. — Получать образование на татарском языке, а сдавать ЕГЭ исключительно на русском — это вынуждает родителей отказываться от татарского языка… ЕГЭ — топор, который рубит национальное образование под корень».

«29-я статья Конституции РФ гласит: „Запрещается пропаганда социального, расового, национального, религиозного или языкового превосходства“. Почему ни один из 14 депутатов от Татарстана в Госдуме не выступает в защиту наших прав, не внес ни одну поправку в законы, которые ущемляют наши права? Почему они единогласно голосуют за эти законы?» — заметил он. «Надо было позвать сюда тех самых депутатов!» — обратился к модератору главный режиссер театра им. Камала Фарид Бикчантаев. «Приглашали. Не пришли», — ответила Сагитова. Действительно, заявленный в списке участников депутат Госдумы и даже председатель профильного комитета Гильмутдинов на встречу не пришел, несмотря на то что весь сегодняшний день провел в Татарстане. «Ну напишем мы этим депутатам письмо, им дела нет до этого, у них только одна проблема — коттедж на Рублевке, их национальные вопросы не интересуют», — заявил афористичный в этот вечер Игламов. А его шеф по театру им. Камала Бикчантаев привел еще один красноречивый пример на тему состояния национального образования в Татарстане: «Одна наша артистка отдала своего ребенка в еврейскую школу. Я спрашиваю: „А почему ты отдала его в эту школу?“ „А куда отдать? В татарскую, что ли? Здесь же уровень знаний намного выше, после нее он сможет поступить в университет. А с татарским языком он что будет делать?“ — ответила она мне. Это действительно очень большая проблема».

«Должна быть элитная татарская школа. Минимум трехязычная», — заметил директор Института татарской энциклопедии Искандер Гилязов. «Последние годы в Казани открылось шесть новых школ, оборудованных по последнему слову техники, туда на экскурсии иностранцев водят. И ни одну из них не отдали под татарскую! На республиканские совещания собирают глав районов. С них жестко спрашивают: сколько вы молока надоили и сколько зерна вырастили? Хоть бы раз спросили, почему в вашем районе нет татарской школы! Ни разу! Вот он — показатель отношения к нашему родному языку», — возмущался Сафиуллин. «В Казани нет ни одной татарской школы — кампуса, где собрали бы всех талантливых татарских детей со всего мира. У башкир такая школа была еще в советское время. Ее выпускники составляют сегодня всю национальную элиту республики», — указал лауреат Тукаевской премии, драматург Ркаил Зайдулла.

«У нас есть гимназия №2, у которой есть свой детский сад, подписано соглашение с КФУ. Готовится к открытию новая современная татарская школа. Есть Актанышская гимназия для одаренных детей, интернат для девочек на улице Баруди», — попыталась возразить начальник управления национального образования минобрнауки РТ Гульназ Исмагилова, но остальными спикерами всерьез услышана не была. «Татарские школы должны быть самыми лучшими, начиная с детских садов, а у нас они в очень старых зданиях расположены, даже в бывшей бане одна школа находится. Отсюда и начинается отношение родителей к татарскому языку», — парировал бывший ректор Педагогического института Рузаль Юсупов.

«МЫ УПУСТИЛИ СВОИ ВОЗМОЖНОСТИ ЕЩЕ В 1990-Х»

«Эти проблемы были и в XIX, и в XX веке. Это вечная проблема для татар. И в Российской империи, и во времена СССР численность русских составляла 50 процентов, а сейчас — 80. Поэтому решение данных проблем на сегодняшний день стало намного сложнее, — начал свое выступление представлявший за круглым столом всемирный конгресс татар историк Дамир Исхаков. — В начале 1990-х в Тюменской области было около 95 татарских школ, сегодня осталось четыре-пять. И во всех регионах такая ситуация. В 30 процентах татарских сел Пензенской области татарский язык не преподается. А там, где преподается, учебных часов с каждым годом все меньше и меньше. В Татарстане пытаются сохранить татарские школы, но даже и у нас не во всех районных центрах есть татарская школа!»

По словам Исхакова, позитивные изменения сложившейся ситуации могут произойти только в условиях… демократии: «Необходимо вернуть демократию. Но это зависит не только от нас. Большинство населения России не хочет и не собирается жить в демократических условиях. Образовательная система не в наших руках, мы даже не можем добиться сдачи ЕГЭ на родном языке. А вот в советское время такое было возможно — можно было даже при поступлении в институт сдавать экзамен на родном языке. Лично я сдавал на татарском. Мы и здесь сдали свои позиции… И на руководство нашей республики мы повлиять не можем, потому что они несвободны, они часть одной общей политической элиты России. Если бы они были свободны, то смогли бы добиться возможности сдавать ЕГЭ на двух языках. Поэтому я очень пессимистично смотрю на такие вещи. Наш народ пытается выжить экономически, культура его мало интересует. Мы не нашли выхода». По сути, историк так определил результат всех усилий национальной интеллигенции на этом поприще за последние четверть века.

«Выход-то какой, — поинтересовалась модератор, — если революция и выход на площади неактуальны?» «Нет тех, кто способен выйти на площади, — ответила за Исхакова его коллега Байрамова. — Молодежь сидит в интернете и считает, что все проблемы можно решить там. Народ обманулся — за 25 лет он ни с экономической точки зрения, ни с национальной ничего не получил. А мы, в свою очередь, радовались мелочам — вот у нас своя энциклопедия появилась, вот институт открылся… Но народу нужны были более масштабные вещи… Люди получают зарплату, платят за квартиру, детский сад — и все, денег у него не остается. Где уж здесь до национальных чувств…» А следующей своей репликой писательница вызвала аплодисменты в зале, процентов на 80 заполненном студентами КФУ: «Посмотрите на точки роста татар: 1905-й — начали массово выпускать газеты, периодику, 1917-й — проводить многочисленные съезды, 1991-й — референдум провели, декларацию приняли. Будет еще одна волна возрождения России. РФ так дальше не может. Посмотрите, вон в выходные молодежь в кроссовках вышла на улицу! Вышли дети голодных!»

«Я на 146 процентов согласен с Фаузией Байрамовой, но вслух это озвучить не могу, мне еще детей растить надо. До стратегии нужна тактика. Мы любим вспоминать и говорить о 1930 — 1945 годах, а о том, что будет завтра, не думаем. Мы упустили свои возможности еще в 1990-х. Надо было быть хитрее, терпеливее, а не кричать на площадях», — заметил Игламов.

«МЫ ВСЕ ВРЕМЯ ТВЕРДИМ: ТАТАРЫ — ВЕЛИКИЙ НАРОД, МЫ ВЕЛИКИЕ. БЕССПОРНО. НО МОЖЕМ ЛИ МЫ ЭТО ПОКАЗАТЬ?»

Критиковали и госудрственные СМИ. «Гласности нет, — считает Сафиуллин. — Вот у нас есть такая структура — „Татмедиа“, куда входит более 100 СМИ. Один только пример. Закон об исключении национального компонента из образования, на основании которого ЕГЭ стало возможным сдавать исключительно на русском языке, был принят в 2007 году. За 10 лет ни одно издание „Татмедиа“ не написало об этом! Ни с тем, что такой закон принят, ни с критикой этого закона не вышел! До сегодняшнего дня нет ни одной публикации! За 10 лет не донесли до народа!» По словам общественного деятеля, для того, чтобы отторгнуть народ, необходимо всего два-три года: «Первый год народ злится, что его обманывают, второй год — равнодушие, третий год он вообще перестает интересоваться».

И что же будет с татарским языком? «Язык будет расти только тогда, когда его можно связать с зарабатыванием денег и карьерным ростом», — высказался член координационного комитета всемирной ассамблеи тюркских народов Рафаэль Мухаметдинов. Сегодня же, по его словам, есть только четыре сферы, где можно работать и зарабатывать татарским языком: школа, религиозная сфера — имамы, СМИ и искусство. «Да, семья одна не может сохранить язык. Чтобы язык сохранился, он должен быть языком науки, языком политики, языком высокой культуры, языком управления государства. Только в семье этого добиться невозможно. Для этого нужны национальные высшие учебные заведения», — Сафиуллин.

«Нам надо подстраиваться под глобальные условия. Молодежь сегодня перебирается в крупные города, а в мегаполисах татарскости вовсе нет, — включился, наконец, в дискуссию представитель молодого поколения — председатель всемирного форума татарской молодежи

Табрис Яруллин. — Нам больше нужны открытые структуры. Если государство что-то не делает или не доделывает, значит, мы сами должны это делать — организовывать частные детские сады, частные школы и т. д. Тем, которые есть, помогать, там, где нет, открывать. Уже есть первые шаги по созданию открытого университета — посредством интернета. Необходимо шагать в ногу со временем: учредить стипендии, фонды для тех, кто интересуется татарским языком и историей».

«Татары по большей части сейчас живут в городах. Татарская городская субкультура растет сама по себе. Кто обращает на нее внимание?» — поддержал молодежь Гилязов. «У нас нет стратегии национальной пропаганды. Мы все время твердим: татары — великий народ, мы великие. Бесспорно. Но можем ли мы это показать? Для русских татарин — это колхозник. У нас есть великие деятели, а как мы их показываем? Музыканты, спортсмены и т. д. Пропаганды нет! В Европе достаточно тех, кто смотрит на нас с симпатией… Давайте делать татарские проекты», — добавил директор института Татарской энциклопедии.

В ходе дискуссии не обошли вниманием и национальное телевидение. Так, Салихов отметил, что на ТНВ нет увлекательных передач для детей, которые задержали бы ребенка на этом канале: «Ребенок просыпается и какой канал включает? „Карусель“. Татарский канал не смотрит! Передач, которые могут завладеть вниманием детей, увлечь их, на татарском телевидении нет. Мы не должны экономить на этом. На это должны выделяться такие же средства, как и на спорт», — возмутился он. В данном вопросе его поддержал и Гилязов: «Татарское телевидение нужно менять — мы там только поем и танцуем. Больше там ничего нет», — добавил он.

Конечно, за два с небольшим часа дискуссии невозможно было прийти к пониманию пресловутой стратегии развития татарского народа, хотя болевые точки и были обозначены. «Что касается стратегии роста, то у нас ее нет, есть стратегия уничтожения татарского народа. Равенство народов — это утопия. Что делать? Это извечный вопрос и для самих русских, они и сами мучаются», — печально резюмировал Зайдулла.

«БИЗНЕС Online».

* * *

Индус Таһиров: Россиянең иң укымышлы халкы — татарлар

Иң авыр чакларда, иң авыр заманнарда татар телен, татар милләтен мәгърифәт саклап калды. Бу фикерне КФУның «Tataristica» үзәгендә үткәрелгән «Татарның үсеш стратегиясе: шартлар, вәзгыять, алымнар» темасына багышланган түгәрәк өстәлдә тарихчы, Татарстан Фәннәр академиясе академигы Фәндәс Сафиуллин җиткерде.

«Россиянең иң укымышлы һәм һәрвакыт газета-журналлары булган халкы ул — татарлар. Без моны горурланып әйтергә тиеш», — диде Индус Таһиров татар халкын, татар милләтен саклап калган факторлар хакында сөйлгәндә.

Россия ислам институты ректоры Рәфыйк Мөхәммәтшин исә: «Динне аерып күрсәтү бик үк дөрес булмас иде. Әмма татар телен саклап калуда дини факторның роле бик зур. Татар халкы тарихында да бу чагылыш тапкан. XVI-XVIII гасырларны алсак, ислам чыннан да татарларны саклап калган төп факторларның берсе була. Алга таба моңа башкортлар да килеп кушыла. Дөрес, ислам дине проблемасы ул бик күпкырлы. Хәзер без ислам яңарышы дибез. Ислам безнең тормышыбызда хәзер нинди өлештә булырга тиеш дип күп сөйлибез, әмма чынлыкта аны ничек тормышка ашырырга белмибез», — ди.

Ул шулай ук татар һәм мөселманнарның бүленеш мәсьәләсен дә күтәрде. «Берәүләр мин татар дисә дә, динне тотмый. Икенчеләр исә мин мөселман, ди. Бер яктан мөселман татар яшьләре, икенче яктан дингә мәдәни фактор буларак караган зыялылар. Шуңа да аларның икесен бергә кушмыйча, ислам диненең җәмгыятьтә тоткан ролен нәтиҗәле фактор буларак карап булмый», — дип саный ректор.  

«Татар-информ».

* * *

Балалар бакчасы, мәктәпләр җитми икән, татар мәгариф оешмаларын без ачыйк — Тәбрис Яруллин

«Мәгариф системасы камил түгел, балалар бакчалары, мәктәпләр җитми икән, заманча татар мәгариф оешмаларын үзебезгә ачарга, яисә, бу эш белән шөгыльләнә башлаучыларга ярдәм итәргә омтылырга кирәк». Бөтендөнья татар яшьләре форумы рәисе Тәбрис Яруллин шундый фикердә. Бу хакта ул Казан (Идел буе) федераль университетының “Tataristica” үзәге оештырган “Татарның үсеш стратегиясе: шартлар, вәзгыять, алымнар” дип исемләнгән бәхәсле фикер алышу вакытында бәян итте.

Фикер алышуның төп максаты – тел, әдәбият, тарих, мәдәният өлкәсендәге мөһим мәсьәләләргә кагылышлы җәмәгатьчелек фикерен өйрәнү, аерым проблемаларның чишелешен эзләү иде. Әлеге чараны «Татар-информ» мәгълүмат агентлыгы онлайн күрсәтте.

“Минемчә, татар милләтен башка милләтләрдән һәм глобаль процесслардан аерып карап булмый. Без башка планетада яшәмибез. Башка милләтләр, башка хылыклар нәрсә кичерә, бу безгә дә кагыла”,– ди Тәбрис Яруллин.

Аның фикеренчә, шәһәрләшү нәтиҗәсендә милли үзенчәлекләр югала бара.

“Халык хәзер күбрәк авыллардан күчеп китә, шәһәрләшә башлый. Авылларда аз булса да милли мохит бар. Әмма аннан район үзәгенә, зуррак шәһәргә күчтеләрме, хәл үзгәрә, чөнки зур шәһәрләрдә милли үзенчәлекләр ююка чыгып бара. Әгәр дә киләчәк хакында уйлыйбыз икән, глобаль шартларда бу юнәлештә кулыбыздан килгән кадәр эшләргә тырышырга кирәк. Мәсәлән, бездә тиз генә татарчага тәрҗемә итү белән шөгыльләнә торган тәрҗемә үзәге кирәк”, – дип саный Тәбрис Яруллин.

“Бездә колонналы, биналы университет барлыкка килгәнне әле тагын 20 еллап көтәсе бар. Әмма хәзер Интернет аша белем бирә торган университет бар. Хәзердән үк курслар ача башларга кирәк. Башка милләтләр стипендияләр, фондлар булдыра. Бездә стипендияләр бик аз”, – диде форум рәисе.

 “Татар-информ”.

* * *

Айдар Шәйхин татарның үсеш стратегиясе турында: Вак адымнар – бүгенгә иң нәтиҗәле алымнар

Казан (Идел буе) федераль университетының “Tataristica” үзәге тарафынан “Татарның үсеш стратегиясе: шартлар, вәзгыять, алымнар” темасына моназара оештырылды.

Чарада катнашкан “Гыйлем” татар порталы мөхәррире Айдар Шәйхин социаль челтәрдә үз фикерләре белән уртаклаша.

“Татарның үсеш стратегиясе – дискуссия өчен бик киң тема, әмма дискуссияләр мәйданчыгын башлап җибәрер өчен, миңа калса, менә дигән”, – ди Айдар Шәйхин. Дин өлкәсенә килгәндә, ул дини факторга таяну өчен, дин институтының көчле һәм тотрыклы булуы кирәк, дип әйтә. “Әйе, баналь һәм тапталган факт: дин җәмгыятьләрнең стабильлеге һәм интеграциядә булуы өчен хезмәт итә. Әмма бүген дин постсекуляр җәмгыятьнең актыккы һөҗүмнәрен кичерә, әле һаман яраларын ялаштыра. Ислам исә, безнең очракта «минималистик» Ислам һәм «милләтсез Ислам» арасында ничектер бөтерелергә дә мәҗбүр (Ислам үзе түгел, ә аның җәмгыятьтәге формасы). Бу очракта мин Рәфыйк абый (Рәфыйк Мөхәммәтшин – Т.И. искәрмәсе) белән тулысынча килешәм”, – дип яза.

Айдар Шәйхин милли мәгариф өлкәсендә, аерым алганда Бердәм дәүләт имтиханын рус телендә тапшырудан әллә ни хафаланырлык урын юк, дигән фикердә. “Мәгариф системасының сыйфаты югары булса, рус телендәге БДИ куркыныч тоелмаячак дип саныйм. Ахыр чиктә, бу бит нибары имтихан гына. Сораулар җыелмасы”, – ди ул.

“Ачык структуралар һәм вак адымнар стратегиясе – бүгенгә иң нәтиҗәле алымнар. Тәбрис (Тәбрис Яруллин – Т. И. искәрмәсе) белән тулысынча килешәм. Бүген әкренләп туып килгән уңышлы инициативалар социологлар өчен зур табыш дип саныйм”, – дип яза “Гыйлем” порталы җитәкчесе.

Гомумән алганда, Айдар Шәйхин тирән пессимизм өчен җитди сәбәпләр күрмәве турында әйтә. “Шәхсән мине дискуссия барышында пессимизмга һәм планшетта чокынырга мәҗбүр иткән нәрсә – күп фикерләрнең инде фәлән тапкыр кабатланган булуы, продуктив булмаган идеяләр һәм фикерләр, күп кенә зарларның актуальлеге югалу. Шул ук “Казанда сәләтле балалар өчен татарча мәктәп юк, аааа!” дигәнен алыйк – сабыр итегез инде, быел сентябрьдә ачалар. Фәүзия апа әйтмешли, без зинданнарны кичереп, исән калганбыз икән, бүгенге җәмгыятьтә дә исән калырга һәм үсәргә көч таба алырбыз. Монда инде Нияз Игъламовның фикерен теркәп куярга кирәк: һәркем үз бурычын, үз вазифасын тиешенчә башкарса (Мартин Лютер Кингның урам себерүчеләр турында әйткәннәрен дә искә төшерик)”, – дип билгеләп уза Айдар Шәйхин.

Ул фикерен тәмамлап, КФУның Филология һәм мәдәниятара багланышлар институты директоры Рәдиф Җамалетдиновка, тел белгечләре, галимәләргә рәхмәтен җиткерә.

“Татар-информ”.

* * *

Ркаил Зәйдулла: Милли үзаң — ул, беренче чиратта, тел дигән сүз

Яшьләрдә дә, олыларда да, милли үзаң таркалу сәбәпле, милләткә омтылу 90 еллардагы кебек түгел. Җәмәгать эшлеклесе, журналист Римзил Вәлиев шундый фикердә. Бу хакта ул Казан федераль университетының “Tataristica” үзәге тарафынан “Татарның үсеш стратегиясе: шартлар, вәзгыять, алымнар” темасына оештырган дискуссия барышында әйтте.

«Милләт өчен дәүләтчелек кирәк, дигән фикерне мин еш ишетәм. Аны Гаяз Исхакый да әйткән. Дәүләт кирәк. Әмма мин бу тезисны беркайчан да кабатламыйм. Чөнки аны балалар да, яшьләр дә ишетә һәм алар дәүләт юк, дип уйлый. Россия бар, БДБ илләренә кергән илләр бар, ә дәүләт юк. Минемчә, реаль караганда, хәзерге Россия Конституциясе, Татарстан Конституциясе, андагы шартнамә, халыкара хокуклар нигезендә булган кадәресе дә безнең дәүләтебезнең тамчысы гына. Россия законнары милләткә карата үтәләме, татар кешесе булган программаларны гамәлгә ашыруда катнашамы, юкмы дигәндә, әлбәттә, үтәлми», — ди Разил Вәлиев.

Язучы Ркаил Зәйдулла исә милләтне саклауның үз ысулларын тәкъдим итте.

«Милли үзаң — ул беренче чиратта, тел дигән сүз. Телсез булмый. Казанда безнең хәтта чын татар мәктәбе юк. Башкортстанда андый мәктәпләр Совет чорында ук бар иде. Анда укучылар хәзер башкортларның элитасын тәшкил итә. Әгәр мондый тәкъдим белән җитәкчелеккә чыксак, бу бер нәтиҗәле эш булыр иде»,- ди ул.

«Бу темага сөйләшүләр күп очракта, милли мәгарифкә кайтып кала, — ди ТР Мәгариф һәм фән министрлыгының Милли мәгариф идарәсе җитәкчесе Гөлназ Исмәгыйлова. — Узган ел республикада милли мәгарифне үстерү стратегиясе кабул ителде. 2030 елга кадәр исәпләнгән бу зур документ кысаларында, аны гамәлгә ашыру өчен эш планы булдырылды. Милли мәгариф өлкәсендә торгынлыктан соң бу алга китеш».

“Татар-информ”.

* * *

Россия халкының күпчелеге демократик рухта яшәми һәм яшәргә уйламый да — Дамир Исхаков

Россия халкының абсолют күпчелеге демократик рухта яшәми һәм андый рухта яшәргә уйламый да. Татарстан фәннәр академиясе Шиһабетдин Мәрҗәни исемендәге тарих институтының төп гыйльми хезмәткәре, Бөтендөнья татар конгрессы Башкарма комитетындагы этнологик-мониторинг үзәге җитәкчесе Дамир Исхаков шундый фикердә. Бу хакта ул бүген “Татарның үсеш стратегиясе: шартлар, вәзгыять, алымнар” темасына багышлаган фикер алышу барышында бәян итте.

Моңа нигезләнеп, сәясәт тә төзелә, дип саный ул. «Бездә халык хәзер күбрәк икътисади яктан исән калырга тырыша, мәдәни яктан түгел», — дигән фикердә Дамир Исхаков.

«Демократия булмаганда, бер мәсьәләне дә чишеп булмый. Татарстаннан читтә эшләр яхшы бара, диләр. Юк, алар начар бара. 1990 еллар башында Төмән өлкәсендә 95 кә якын татар мәктәбе бар иде, хәзер исә 4-5 кенә калды. Бөтен төбәкләрдә шундый ситуация. Татарстан эчендә сакларга тырыштылар мәктәпләрне, әмма һәрбер район үзәгендә татар мәктәбе юк. Шуннан нәтиҗә ясарга була», — ди тарихчы.

“Татар-информ”.

* * *

Үсәбезме, бетәбезме?

Милли проблемалар турында сөйләшергә мәйдан барлыкка килде. КФУның “Татаристика” үзәге үзенә әнә шундый вазыйфаны да алды. Әлеге үзәктә узган беренче җыелыш “Татарның үсеш стратегиясе: шартлар, вәзгыять, алымнар” дип аталды. Нинди хәлгә калуыбыз һәм мондый вәзгыятьтә ничек алга барырга дигән сорауга җавапны татарның “каймагы” – тарихчылар, язучылар, театр әһелләре, җәмәгать эшлеклеләре һәм матбугат чаралары мөхәррирләре эзләде. Кызганыч, алар арасында түрәләр һәм депутатлар күренмәде.

Хәер, проблеманы депу­тат­лар түгел, милләт язмышы өчен борчылган зыялылар бил­гели. “Түгәрәк өстәл”дә кат­на­шучы­лар моны белә, һәм депу­тат­ларга кәнәфи, урын, кыйммәтле дача­лары турында кайгырырга ки­рәк дип шаяр­тырга тырыша. Ләкин бу шаяру ачыну буларак кабул ителә.

Баксаң, без совет чорында бул­ган мөмкинлекләрне дә күп­тән югалтканбыз икән бит. Без ана телебездә укый, им­тихан бирә, татар телен эштә куллана алмыйбыз. Залдан, юридик фа­культетта татар теле сек­ция­сен оештырырга кирәк, дигән тәкъ­дим яңгырады. Ки­рәк, ләкин аны кем эшләр? Го­мумән, без нинди хәлдә калдык, ничек сак­ланырга, ниләр кы­лырга кирәк? Язучы Фәүзия Бәй­рәмова мил­ли мәгарифне торгызырга кирәк дигән фи­кердә:

– Милләтебез бик зур со­раулар алдында тора. Шу­шын­дый хәвефле заманда татар зыя­лыларын бергә җыеп сөйләшү ул – бик зур эш. Милләтне коткару юлларын эз­ләр­гә кирәк. Зыялыларның эчләрендә ут яна, кая барырга белми. Чөнки мәйданга, урамга чыгу вакытлары үтте. Ниһаять, бездә яңа мәйдан – акыл мәйданы барлыкка килде. 25-30 ел буе милли хәрәкәттә булган кеше, язучы буларак, мин барыбер үз фикеремдә калам: милләт милли дәүләте булганда гына исән кала ала. Милләт биш йөз ел кысуларга чыдады, тагын биш йөз ел чыдар хәле калмады. Патша заманында безне дин һәм мәгариф саклап калган. Дин – һәркемнең намус эше. Бөтен милләтне сак­лап кала торган өлкә – милли мә­гариф. Татарның патша заманында да дәүләте булмаган. Әмма милли мәгариф системасы булган. Аңа тыкшынып караганнар, әмма халык амбразурага кап­лан­ган кебек үзенең мәктәп-мәд­рәсәләрен бирмәгән. Совет заманында дин тыелды, әмма милли мәктәп бар иде. Мин татар мәк­тәбен тәмамладым, шуңа күрә татарча сөйлим, татарча язам. Идеология советныкы булса да, анда тел ирек­сезләнмәде. Хәзер милли мәгарифне, милли мәктәпне югалттык. Суверенитет дидек, университетлар ачып карадык, алар барысы да берәм-берәм югалды. Татарның милли фронт сызыгы мәктәпләр аша үтә. Ата-ананы гаепләп кенә булмый. Ул баланы ник рус мәк­тәбенә бирә? Чөнки баласын югары сыйныфта палач балтасы сыман БДИ көтеп тора. Ә без милли мәгариф системасын югалтып, күпме буында милли аңны үстерә алмадык.

Журналист, җәмәгать эшлек­лесе Римзил Вәлиев тә мил­ләтнең киләчәген милли үзаңны үстерүдә күрә:

– Безнең проблемалар байтак. Алар хакында без, әлбәттә, сөйләшергә тиеш. Минемчә, без­нең алгы сызык – милли үзаң. Ә ул узган гасырның туксанынчы елларындагы кебек түгел. Чөнки мәктәпне кулдан ычкындырдык. Гаяз Исхакый милләт өчен дәү­ләтчелек кирәк, дигән. Әйе, дәүләт кирәк. Ләкин бу тезисны мин беркайчан да кабатламыйм. Чөнки аны балалар, яшьләр ише­тә һәм алар безнең дәүләтебез юк дип уйлый. Россия бар, БДБ илләренә кергән илләр бар, ә дәүләт юк. Минемчә, хәзерге Рос­сия Конституциясе, Татарстан Конституциясе, андагы шарт­намә, халыкара хокуклар нигезендә булган кадәресе дә безнең дәүләтебезнең тамчысы гына. Россия законнары мил­ләткә карата үтәләме, татар кешесе булган программаларны гамәлгә ашыруда катнашамы, юкмы дигәндә, әлбәттә, үтәлми.

Диагнозга күз йомып, үзе­безне алдамыйк

Уртага салып сөйләшү әнә шулай ачыктан-ачык барды. Сәя­сәтче Фәндәс Сафиуллин да, хәлебезгә дөрес бәя бирергә кирәк, дигән фикердә:

– Яман чирдән котылыр өчен дөрес диагноз куярга кирәк. Юк, авыру куркыныч түгел, дип бер-беребезне алдап йөртсәк, чирне дәвалап та, аннан котылып та булмаячак. Телебез бетүдә, мил­ләт буларак юкка чыга баруыбызда төп сәбәп – Россиянең милли сәясәте, аның төп юнә­леше. Без хәзер үз телебезгә дә хуҗа түгел. Язма телебезгә дә, сөйләм теле­езгә дә. Аны Россия махсус закон белән бездән тартып алды. БДИ­нең төп мәгънәсен без әле аңлап бетермибез. Ана телендә укып, имтиханны рус телендә бирү ул – баланы үз теленнән баш тартырга мәҗбүр итү дигән сүз. Әйләнгеч юл белән халыкны үз теленнән ваз кичтерү тарихта булганы юк иде әле. Димәк, безгә шул законнар белән көрәшергә кирәк. Ә аның белән көрәшергә безнең көчебез бар. Безнең хакимият органнары бар. Дәүләт Советының һәр сессиясе саен бу мәсьәлә күтәрелергә тиеш дип саныйм. Безнең Россия Думасында 16 депутатыбыз бар. Нигә аларның һәрберсе безгә каршы законнарны кабул ит­кән­дә “әйе” дип тавыш бирә? Милли мәсьәлә турында берсе-бер чыгыш ясаганы юк. Шушы 16 депутатны җибәргән халык нигә безне якламыйсыз дип шау-гөр килми.

Дәшмибез. Чөнки халык демократик рухта яшәми һәм алай яшәргә уйламый да. Тарихчы Дамир Исха­ков­­ның җавабы шундый булды:

– Без күбрәк икътисадый яктан исән калырга тырышабыз, мәдәни якны уйламыйбыз да. Ә бит демократия булмаганда бер мәсьәләне дә хәл итеп булмый. Татарстаннан читтә эшләр яхшы бара, диләр. Юк, алар начар бара. 1990 еллар башында Төмән өлкәсендә 95кә якын татар мәк­тәбе бар иде, хәзер исә 4-5 кенә калды. Бөтен төбәкләрдә шу­шын­дый хәл күзәтелә. Мәк­тәп­ләрне Татарстан эчендә сакларга тырыштылар, әмма һәрбер район үзәгендә татар мәктәбе юк.

Сыктаудан туктап, эшкә тотынырга кирәк

Сөйләшүдә хәлебезгә карата мондый әрнүләр күп булды. Ләкин шулар арасында тәкъдим­нәр дә ялтырап китте. Чыннан да, башкарып чыкмаслык түгел иде тәкъдимнәр. Әгәр алар өлешчә генә чынга ашса да, “сүз дә сүз, ә күмер юк…” дип сыктамас идек. Иң беренче тәкъдим шагыйрь Ркаил Зәйдулладан булды:

– Милли үзаң ул – беренче чиратта, тел дигән сүз. Телсез булмый. Казанда безнең хәтта чын татар мәктәбе юк. Башкортстанда андый мәктәпләр совет чорында ук бар иде. Анда укучылар хәзер башкортларның элитасын тәш­кил итә. Әгәр мондый тәкъдим белән җитәкчелеккә чыксак, бу бер нәтиҗәле эш булыр иде.

Сөйләшүдә Татарстан Мәга­риф һәм фән министрлыгының Мил­ли мәгариф идарәсе җитәк­чесе Гөлназ Исмәгыйлева да катнашты. Мәгарифтәге бөтен сораулар өчен аңа җавап тотарга туры килде:

– Бу темага сөйләшүләр күп очракта милли мәгарифкә кайтып кала, – дип башлады ул сүзен. – Узган ел республикада милли мәгарифне үстерү стратегиясе кабул ителде. 2030 елга кадәр исәпләнгән бу зур документ кысаларында, аны гамәлгә ашыру өчен эш планы булдырылды. Милли мәгариф өлкәсендә торгынлыктан соң бу алга китеш.

Мәгариф түрәсенең “алга китеш” дигәне җыелган халыкны ышандырмады. Чөнки борчыган фикерләр байтак һәм алар бүген үк хәл итүне таләп итәләр. Фәүзия Бәйрәмова, мәсәлән, икенче сыйныфлар өчен “Әйләнә-тирә дөнья”, “Матур әдәбият” дә­рес­лек­ләрен телгә алды. Баксаң, про­грамма нигезендә укучылар “Христос воскрес” дигән ши­гырь­не ятларга тиеш икән. Бу бит христиан диненә пропаганда, диде ул. Гөлназ Исмәгыйлева ки­ләсе уку елында бу дәреслекләр кулланылмаячак дип ышандырды.

Бөтендөнья татар яшьләре форумы рәисе Тәбрис Яруллин вак адымнар стратегиясен тәкъ­дим итте. Чыннан да, без – укымышлы халык дип сөенүдән дә, бетәбез дип хафаланудан да эш чыкмый, алга барырга кирәк.

– Әгәр заманча татар мәк­тә­бебез, балалар бакчасы юк икән, үзебезгә ачарга кирәк. Яисә ачарга теләк белдергән кеше­ләргә ярдәм итәргә кирәк. Ачык университетлар бар. Җиңел генә, бушлай тәрҗемә итеп бирә торган үзәкләр булдырырга. Биналы, колонналы университет булганчы, әле безгә тагын бер егерме ел көтәргә туры килә. Заманча профессияләргә бүген өйрәтергә кирәк. Интернетта курслар ачарга була.

Дөрес, бу тәкъдимне өлкән­нәр елмаеп кабул итте. Имеш, акчаң булмагач, мондый зур эшләрне башкарып булмый. Әм­ма татар яшьләре сүз сөйләүгә караганда эшләп күрсәтүне кулай күрә. Шөкер, эшләп күр­сәткән эшмәкәрләр дә, интернетта проектларын пиарлаган яшь­ләр дә бар әле бездә.

Татар мәктәбеннән соң кая барасы?

Камал исемендәге академия театрының баш режиссеры Фәрит Бикчәнтәев тә яшьләргә өметләнә. Театрга йөрүче ха­лыкның 80 проценты – яшьләр.

– Без авылларга да йөрибез, татар мәктәпләренә дә барабыз. Мин күзәтергә яратам. Балаларны көчләп кертәләр, утырталар, ә бит аларга синең спектаклең бөтенләй кирәкми. Татар мәк­тәбендә укыйсы да килми аның, кимсенә ул. Минем бер актриса баласын Кабан күле буендагы 12 нче мәктәптә укыта. Нишләп анда бирдең, дип сорадым бер көн­не. Яһүдләр мәктәбендә күпкә әй­бәтрәк белем бирәләр, диде ул. Татар мәктәбен бетереп, аннан кая барсын ул? Вузга да керә алмас бит ди. Проблемамы? Коточкыч зур проблема. Боларны уйла­саң, төшенкелеккә би­ре­ләсең. Шул ук вакытта мин кич саен зал тутырып килгән яшь­ләрне күрәм. Алар актив, алар­ның миңа, актерларга сораулары бар. Тәкъдим­нәрен әй­тергә атлыгып торалар. Ничек инде алар­га карап, безнең килә­чә­гебез өметсез, дип әйтеп булсын?– ди режиссер.

Театрның әһәмиятен Татарстан Язучылар берлеге рәисе Данил Салихов та ассызыклады:

– Телебезне саклауга театр зур өлеш кертте. Халкыбыз җыр­га, моңга бай. Театрлар безнең борынгы үткәнебезне дә, уңыш­ларыбызны да, әдәбия­ты­бызны, музыка белән бергә төреп, халыкны үз залларына җыеп, телебезне саклады һәм бүген дә саклый. Диндә булуыбыз, Ходайдан куркуыбыз нәтиҗәсендә, без мил­ләтебезне саклап килдек. 70 ел буена бабаларыбыз качып-по­сып, урманнарда кар көрәп, намаз укыган вакытта, безгә өстәмә көч булып театр килде. Динне буган вакытта, театрларыбыз чәчәк атты, төрле төбәкләрдә, төрле җирләрдә халыкка хезмәт итте.

Минем әле балалар үстерәсем бар

Сөйләшү ике сәгатькә сузылды. Театр белгече Нияз Игъламов хәтта таралышыйк та, үз эшебезне башкарыйк. Гали дә, Вәли дә үз эшендә булсын, дигән тәкъдим белән чыкты. Шул ук вакытта Фәүзия апа Бәйрәмова фикерләре белән 146 процентка килешәм, өстәп тә әйтә алам, ләкин әйтмим, минем әле балалар үстерәсем бар, диде.

Чыннан да, һәрберебезнең үз эше бар. Матбугат чарасының функ­циясе – уңай мисалларны күрсәтү, диде “ВТ”ның баш мөхәр­рире Миңназыйм Сәфә­ров. Бу инде газета-журнал, алып баручылар чыгышларыннан, башка ке­шеләрнең эшеннән хата чүпләп утыру һәм фаш итү белән шөгыль­ләнү түгел. Ул чор үтте, Аллага шөкер. Конкрет эшләр вакыты җитте. Әнә шуңа күрә беренче фикер алышудан зур өметләр белән таралыштык. Галим Индус Та­һиров, бетү бер­кемгә дә файдага түгел, ди. Ул моны Россия дә аңлаячак, безгә дә яхшы көннәр киләчәк, дигән өметтә. Бәс, шулай булмыйни?! Рус теле дә зур проблемалар алдына килеп төртелгән түгелме соң? Рус җырчылары күптән инглизчә җырлый, фести­валь­ләргә инглиз әсәрләре алып бара. Шуңа күрә үзебезгә бетүне юрамыйк әле.

“Татаристика” үзәге исә мондый дискуссияләрне ай саен оештырырга исәпли. Сүз уңаен­нан, калебчеләр дә татар теле кайда кирәк дигән сорауга җавап эзли. Режиссер Нәфисә Исмә­гыйлова җитәкчелегендә алар замандашлардан интервью алган һәм шуннан документаль спектакль әзерләгән. Аның премьерасы 14 апрельдә Камал теат­рында була. 2 апрельдә исә Химиклар сараенда укытучылар, мәк­тәп балаларына күрсәтелә. Оештыручылар бу – укытучылар белән проблемаларны уртага салып сөйләшү өчен кирәк дип аңлата.

“Ватаным Татарстан”, (№ 45, 31.03.2017).
 

Просмотров: 1480