20 января 2000 года в Самаре начала издаваться областная башкирская газета «Ыргыз»
Непростая задача стоит перед автором этого материала. Надо рассказать о том, как в конце 90-х годов шла подготовка к изданию башкирской газеты, не упустить главные, решающие события, отметить людей, так или иначе участвовавших в этом процессе, проследить причины тех или иных явлений… И в то же время дать возможность современникам и особенно потомкам, которые, я уверен, будут писать историю национального возрождения рубежа XX — XXI веков, максимально объективно оценить свою роль и, не дай Бог, переоценить ее.
Непростая задача, но выполнимая. Тем более, когда поставленная в то время цель, что называется, лежала на поверхности. И человеком, который «культурно» воспитывался во многом на радиопередачах из Казани и Уфы, и уже в зрелом возрасте взялся за это дело, двигало только одно – чтобы башкирская газета в Самарской области была, жила и выходила.
…Начало национальной печати в Куйбышевской области в эпоху перестройки положили татарская газета «Бердэмлек» и еврейская «Тарбут лаам». Чуть позже активизировалась чувашская национальная организация – правда ее усилия по созданию газеты увенчались успехом много позже, только в 1995 году.
Тогда мы переживали первый, несомненно, самый лучший, романтичный, период национального возрождения. Но башкирская общественность в силу разных причин не проявляла достаточной активности. В том числе, в деле открытия национальной газеты… Заинтересованные люди не нашлись, и первая волна энтузиазма на этом закончилась.
А между тем мы, татары, готовы были оказать в этом всемерное содействие. Примеров полезного сотрудничества двух наших народов тогда было хоть отбавляй. Тогда во многих регионах, особенно отдаленных – в союзных республиках, Сибири, на Дальнем Востоке – национально-культурные объединения, из-за чрезвычайной культурно-духовной и языковой близости татар и башкир, в первое время начали работать именно объединенными. То же самое происходило и в Тольятти, где мы помним, общество «Туган тел» было вначале татаро-башкирским. И в куйбышевский татарский культурный центр «Туган тел» начали было ходить ребята-башкиры, курсанты военно-медицинского факультета мединститута. Но, закончив учебы, они разъехались. Продолжателей же их пионерского (в смысле первопроходцев) почина не оказалось.
Потом мы начали издавать газету «Азан», которую Зульфат Салахов видел, в первую очередь, общемусульманской. И мысль открытия башкирской газеты окрепла еще больше. Особенно после июля 1996 года, когда состоялись торжественное открытие мечети в селе Муратша Большеглушицкого района и первый курултай башкир Самарской области. Однако движения в «газетном направлении» снова не последовало… Но революцию извне не организуешь, для этого нужны определенные условия – к такому пришел я, и решил ждать. К тому же нужны были люди со знанием башкирского языка, а они в Самаре по-прежнему себя никак не проявляли.
Тогда пришлось действовать самому. Решение окончательно созрело после участия в ноябре 1998 года в празднике, посвященном 200-летию оседлого проживания башкир в самарском степном Заволжье и замечательного концерта в Большечерниговском РДК. Разговор с первым заместителем председателем Всемирного курултая башкир Р. М. Тукташевым с твердыми обещаниями содействия сомнений не оставил – газета нужна, и создать ее шанс есть. С названием никаких вопросов не было: река Иргиз в географическом и культурном плане как нельзя лучше символизировала самарских башкир. К тому же есть одноименный роман нашей землячки, писательницы Хадии Давлетшиной. Поэтому газета сразу же получила название «Ыргыз».
Единственной башкиркой, которая проживала в городе и, как мне казалось, сможет в творческом плане осуществить задуманное, была Сания Нугманова. Ее-то я и пригласил на новое дело. По моему заданию, она поехала в Уфу и привезла из исполкома Всемирного курултая башкир программу набора и верстки на башкирском языке. Первым наборщиком и верстальщиком новой газеты стала Гульнара Гаряева.
Логотип – лицо и визитная карточка газеты. Мы попросили нескольких газетных художников нарисовать его (тогда опыта компьютерного дизайна не было и логотипы рисовались «вживую» — карандашом и кистью). Вариант Г. А. Дудичева мы использовали только один раз – в пробном выпуске башкирской полосы газеты «Азан» в ноябре 1999 года и… забраковали: орнамента много, но не хватает теплоты и душевности. И, в конце концов, остановились на варианте Ю. Ф. Малиновского из «Волжской зари». Он нам показался наиболее поэтическим, извилистая линия реки Иргиз, перенесенная Юрием Федоровичем на логотип, отражала долгую и сложную жизнь самарских башкир…
И потом только начали издавать газету — на двух полосах. Первый номер в самарском «Доме печати» нам отпечатали в четверг, 20 января 2000 года – не забывается такое никогда. Приступили на свой страх и риск, без бюджетного финансирования, которое пошло только через полгода. Первые номера увидели свет благодаря помощи предприятий «Самараспецмонтаж» (руководители Талгат Хузин и Габделбар Савганов) «Самара-Лукойл-бурение» (Рауил Салихов и Мусабих Аминов), директору совхоза «Южный», первому председателю областного курултая Сантимеру Гарифову. Получили очень теплое, ободряющее письмо из Уфы, от исполкома ВКБ о первых двух номерах. Услышали мы также суровую, но по-товарищески деловую критику от учителя башкирского языка Денгизбаевской школы Харраса Ягофарова за ошибки в текстах и прочую безграмотность. Это, конечно, пошло нам на пользу.
Скоро к нам пришла работать Валима Султанова — знаток родного языка, башкирской культуры и искусства. Именно Валима Шагитовна привела материалы газеты «Иргиз» в соответствие со стилистикой, орфографией и грамматикой башкирского языка. Работала она с душой и очень плодотворно. Но, к великому сожалению, ее творческая жизнь оказалась короткой, а потенциальные возможности так и остались нереализованными.
Башкирское население очень хорошо приняло газету, в редакцию довольно скоро начали поступать письма читателей, подписной тираж ко второму полугодию 2001 года составил почти 300 экземпляров. Для 7-тысячного башкирского населения региона это был очень неплохой показатель.
До января 2002 года газета «Иргиз» выходила исправно. Но после этого наступил перерыв, который возник не по вине инициатора издания… Но не хочется ворошить грустные события почти восемнадцатилетней давности. Поэтому только вспомним, что летом того же года мы с В. Султановой выпустили еще три номера «Иргиза», подробно рассказав самарским башкирам о втором Всемирном конгрессе башкир в июне 2002 года. А осенью 2002 года газету под полную свою ответственность приняла Салима Басыровна Краснова (Игенбетова). И в течение многих лет мужественно исполняла эту почетную, но нелегкую обязанность. А сейчас издание находится в процессе перерегистрации, и шансы на продолжение жизни у него есть.
В чем главное значение начала издания газеты «Иргиз»!? Факты – упрямая вещь и события, последовавшие за 2000 годом, свидетельствуют: именно тогда начался самый насыщенный этап башкирской национально-культурной жизни, особенно, в городе Самара. Газета, как и говорил сто лет назад учитель мирового пролетариата, стала не только коллективным пропагандистом, но и коллективным организатором. Именно она выявила немалый круг самарских активистов-общественников. Следствием этого стали создание городского курултая и его молодежной секции, детского фольклорного ансамбля «Ляйсан», имеющего сейчас звание народного. Нашли себе полезное занятие и люди почтенного возраста — в кружке по изучению ислама. Стало регулярным ежегодное проведение национального праздников «Карга туй» (разновидность Навруза) и «Йыйын» (башкирский Сабантуй), «Дней пожилого человека», открылась башкирская группа при татарской школе «Яктылык». И сейчас башкирский элемент постоянно и зримо присутствует в национально-культурной жизни Самары и области.
Кто сможет отрицать или опровергнуть эти очевидные факты!?
Шамиль ГАЛИМОВ, инициатор издания газеты «Ыргыз».
***
Үткән гасырның туксанынчы елларында, илдә үзгәреш җилләре исә башлаган чорда, Куйбышев өлкәсе матбугат кырында милли газеталар барлыкка килә башлады. Юл яручыларның беренчесе “Бердәмлек” булса, икенчесе “Тарбут лаам” еврей газетасы иде. Ул чакта без, Самара якларында яшәүче төрле милләт халыклары, романтик рух белән сугарылган милли яңарыш чоры кичерә идек.
Бераздан чуваш милли оешмасы да милли матбугат юнәлешендә активлашты. Дөрес, алар “Самар Ен” чуваш газетасын 1995 елда гына бастыра башладылар. Ә менә башкорт җәмәгатьчелеге активлык күрсәтмәде, башкорт телендә газета ачу теләге белән янган кешеләр табылмады һәм башкорт кардәшләребезнең энтузиазмы шуның белән сүрелде. Ә без, татарлар, аларга һәрьяклап ярдәм күрсәтергә әзер идек. Ул вакытларда ике тугандаш халык арасында файдалы хезмәттәшлек мисаллары байтак иде. Күп төбәкләрдә татар-башкорт милли-мәдәни оешмалары барлыкка килде. Тольяттида да “Туган тел” җәмгыяте башта татар-башкорт оешмасы буларак теркәлде. Куйбышевның өлкә “Туган тел” оешмасына да медицина институтының хәрби-медицина факультетында укучы башкорт егетләре йөреп алдылар. Кызганычка, укуларын тәмамлап, алар төрле якларга таралыштылар.
Мәрхүм Зөлфәт Сәлаховның матди ярдәме белән оештырылган “Азан” газетасын да без башта мөселман басмасы итеп күз алдына китерә идек. Шул вакытта башкорт милли газетасын ачу теләге дә бездә, татарларда, уянды.
1996 елның июлендә Большая Глушица районының Моратша авылында мәчет ачылу тантанасында өлкә башкортларының беренче корылтае уздырылган иде. Анда да газета ачу турында сүз кузгатучы булмады. “Революцияне читтән оештырып булмый, моның өчен билгеле шартлар кирәк”, дигән сүзләрне исемә төшердем дә “шартларны” көтәргә булдым. Ни дисәң дә, башкорт телен камил белгән кешеләрне шәһәрдә табуы бик кыен бит.
Ә менә Идел аръягы даласында башкортлар төпләнеп яши башлавына 200 ел тулу уңаеннан 1998 елның ноябрендә Большая Черниговка районында зур бәйрәмдә боз кузгалды, дияргә була. Анда миңа да, ул вакытта “Азан” газетасының баш мөхәрриренә, катнашырга, Бөтендөнья башкорт корылтае рәисенең беренче урынбасары Р.М. Тукташев белән танышырга һәм өлкәдә башкорт милли газетасы оештыру турында сүз катарга мөмкин булды. Ул бу фикерне күтәреп алды һәм изге гамәлдә ярдәм итәргә әзер булуын белдерде. Шулай итеп, мин, татар кешесе, тәвәккәлләп, башкорт газетасы ачу эшенә алындым.
Газетага нинди исем бирергә дип озак баш ватарга туры килмәде. Башкортлар күмәкләшеп яшәгән Ыргыз буйлары — Самара башкортларының символы бит инде ул. Өстәвенә, якташыбыз, башкорт язучысы Һәдия Дәүләтшинаның шундый ук исемдәге романы бар. Шулай итеп, газетаны “Ыргыз” дип атарга булдык.
Башкорт телен белгән кеше дә табылды — шул якларда туып-үскән бик тә үҗәтле башкорт хатыны Сания Ногмановага шушы уй-планнарымны сөйләгән идем, ул минем тәкъдимне шатланып кабул итте һәм, Уфага барып, Бөтендөнья башкорт корылтае Башкарма комитетыннан башкорт телендә газета чыгару өчен башкорт шрифтлары, верстка һәм җыю программалары алып кайтты, матур-матур мәкаләләр язып чыкты. Ә газетаның җыючысы һәм версткалаучысы итеп “Азан” газетасында шул ук вазифаны башкаручы Гөлнара Гәрәева билгеләнде.
Логотип – газетаның йөзе һәм визит карточкасы. “Ыргыз” газетасы логотибын ясау өчен берничә рәссамга мөрәҗәгать иттек (ул вакытта компьютерлар юк иде бит әле). Герман Дудичев вариантын башта “Азан” газетасының махсус башкорт битендә сынап карадык. Милли орнаментлар белән бизәлгән логотип бик матур булса да, аннан баш тартырга туры килде. Ничектер күңел җылылыгы җитеп бетми кебек тоелды. Нәтиҗәдә, “Волжская заря” газетасы рәссамы Юрий Малиновский вариантына өстенлек бирдек. Ыргыз елгасының бормалы линиясе Самара башкортларының озын һәм катлаулы тормышын чагылдыра иде сыман…
Башкорт газетасының беренче саны 2000 елның 20 январенда дөнья күрде. Ул Самараның “Нәшрият йорты”нда (“Дом печати”) басылып чыкты. Ә бюджет акчасы ярты елдан соң гына килеп төште. Шуңа газетаның беренче саннары “Самараспецмонтаж” (җитәкчеләре Тәлгать Хуҗин һәм Габделбәр Савганов), «Самара-Лукойл-бурение» (Рауил Салихов һәм Мөсабих Әминов), “Южный” совхозы директоры, өлкә башкорт корылтаеның беренче рәисе Сантимер Гарифов ярдәме белән бастырылып килде.
“Ыргыз”ның беренче ике саны турында Бөтендөнья башкорт корылтае Башкарма комитетыннан бик җылы, дәртләндергеч хат алдык. Ә Диңгезбай авылы мәктәбенең башкорт теле укытучысы Харрас Җәгъфәровтан кырыс һәм иптәшләрчә тәнкыйть сүзләре дә ишетергә туры килде. Әлбәттә, икеяклы элемтәләр һәркемгә дә файдага булды.
Тиздән редакциягә эшкә башкорт теле, мәдәнияте һәм сәнгате белгече Вәлимә Солтанова килде. Ул “Ыргыз” газетасы материалларын башкорт теле стилистикасы, орфографиясе һәм грамматикасына туры китерә алды. Вәлимә Шаһит кызы бөтен күңелен биреп эшли башлаган иде. Тик, кызганычка, аның иҗади тормышы кыска булып чыкты, шактый мөмкинлекләре тормышка ашырылмыйча калды.
Башкорт халкының күпчелеге газетаны бик яхшы кабул итеп, еш кына редакциягә рәхмәт хатлары яза иде. 2001 елның икенче яртыеллыгында “Ыргыз”га язылу тиражы 300гә җитте. Өлкәбездә яшәүче 7 мең башкорт халкы өчен бу бик яхшы күрсәткеч булып тоелды.
2002 елның январена кадәр “Ыргыз” бертуктаусыз чыгып килде. Әмма аннан соң газетаны чыгаруда кыенлыклар туа башлады, тик монда безнең гаеп юк иде. Дөрес, шул елның җәендә без Вәлимә Солтанова белән тагын өч сан чыгарып, Самара башкортларына икенче Бөтендөнья башкорт конгрессы турында мәгълүмат җиткердек. Шул елның көзендә газетаны Сәлимә Басыйр кызы Краснова җитәкләде һәм 17 ел чамасы шул мактаулы һәм авыр вазифаны лаеклы башкарып килде.
“Ыргыз” газетасының әһәмияте нәрсәдә соң? Нәкъ менә шул чорда өлкәбездә башкорт милли-мәдәни тормышы (бигрәк тә Самарада) торгызыла башлаган иде. Газета халыкны берләштерде, активлаштырды. Нәтиҗәдә, шәһәр башкорт Корылтае, аның каршында яшьләр секциясе, “Ләйсән” балалар фольклор ансамбле (бүген ул халык ансамбле исемен йөртә) оештырылды. Өлкән яшьтәге кешеләр дә файдалы шөгыль таптылар – алар өчен дин дәресләре өйрәнү түгәрәге булдырылды. Ел саен башкортларның – “Карга туе” милли бәйрәме, “Өлкәннәр көне” уздырыла, “Яктылык” татар мәктәбе каршында башкорт төркеме ачылды. Бүген дә башкортлар өлкәбезнең һәм Самараның милли-мәдәни тормышында актив катнаша. Ә “Ыргыз” газетасына килгәндә, матди кыенлыклар аркасында, ул бер елга якын инде бастырылмый. Самара башкортлары Корылтае активистлары бу проблеманы хәл итәргә тырышалар. Иганәчеләр, милләт язмышына битараф булмаган башкортлар ярдәме белән алар бу хыялларын чынга ашырырлар, «Ыргыз» кабат укучыларын куандырыр, озын гомерле булыр, дип өметләнәбез.
Шамил ГАЛИМОВ,
Самара төбәге тарихчысы, “Ыргыз” газетасын оештыручы.
Просмотров: 1045