Мәгариф һәм фән министры Илсур Һадиуллин бу җаваплы вазифага билгеләнгәннән соң беренче интервьюны «Татар-информ» агентлыгына бирде.
Илсур Гәрәевич, Сез министрлык вазифасында үзегез өчен иң мөһим план дип нәрсәне саныйсыз?
Һәр кешенең тормышында иң әһәмиятле әйбер — сәламәтлек. Мәгариф системасының да сәламәт булуын телим. Әгәр пандемия мәгариф системасында эчкә үтә икән, аның киләчәге какшаячак. Шуңа күрә, мәгариф системасы нык булырга тиеш. Нык мәгариф системасында гына яшьләрне тәрбияләргә, укытучыларның бөтен һөнәри осталыкларын ачып салырга шартлар тудырырга, үзебезне күрсәтергә, гомумән үсәргә була дип саныйм.
Проблемалар җитәрлек. Бездә проблемалар юк һәм барысы да яхшы дип әйтсәк, бик мәгънәсез җавап булыр иде.
Төп мәсьәләләрнең берсе — белем сыйфатын күтәрү. Безнең системада укыган һәр бала тормышта үзенең урынын табарлык булсын иде. Иң төп максат шул. Әлеге максатны тормышка ашыру өчен без кимендә өч юнәлештә эш алып барырга тиеш.
Беренчесе — эчтәлек. Ул булсын өчен инфраструктура булдырырга тиешбез, димәк, яхшы, сыйфатлы шартлар тудыру сорала. Кадрлар мәсьәләсе дә бар. Һөнәри осталыкка ия, үз эшен яраткан, беренче сыйныфтан алып 11 сыйныфка кадәр баланы үз колачына алып, аны тәрбияләп чыгарам һәм «бу мин тәрбияләгән җимеш» дип әйтерлек, чын мәгънәсендә үз хезмәтен яраткан, белемле, тәрбияле, безнең шартларда яшәгән, безнең шартларда туган, үскән һәм менә безнең милли аң белән сугарылган кадрлар кирәк. Үзебезнең Россия, Татарстан төбәкләрендәге үзкыйммәтләрне белгән, шулар белән яшәгән кешеләр эшләргә тиеш.
Өч юнәлеш — эчтәлек, инфраструктура һәм кадрлар. Болар барысы да мәгариф системасының барлык дәрәҗәләренә дә кагыла бит инде. Бакчага да, мәктәпкә дә кагыла, урта һөнәри белем бирү оешмаларына да, югары уку йортларына да…
Татар редакциясеннән булу сәбәпле, татар телен укытуга кагылмыйча кала алмыйм. Бу бик борчыган сорау бит инде, татар җәмәгатьчелеге еш кына «без чигендек, без милли мәгарифне югалттык» ди. Чынбарлыкта реаль күренеш нинди? Күпме бала татар телен укый, безнең югалту дип әйтерлек нәрсәдер бармы?
Кабатлап әйтәм, иң мөһиме — сәламәт булу. Әгәр сәламәт, исән-сау булсаң, кайбер вакытта ике адым алга бару өчен, бер адым артка, ә кайчак яисә бер адым алга бару өчен, ике адым артка да чигенергә туры килә. Дөнья бит бу! Кем уйлаган бүген бер-беребез белән очраша алмыйча, читтән генә күрешеп, Зум аша киңәшмәләр үткәрербез дип? Кем уйлаган иде шушындый бәла килеп чыгар да, ул бөтен Җирне чолгап алып, халыкларны шушындый дәрәҗәгә җиткерер дип?
Татар дөньясында, татар телен һәм әдәбиятын укыту юнәлешендә 90 нчы еллар, үсеш чорлары белән чагыштырганда, нинди дә булса бер сүлпәнлек сизелә торгандыр. Ул бездән генә тормый. Сүлпәнлек, беренчедән, дөньяда барган сәясәттән, телләргә булган караштан, безнең илдә булган сәясәттән тора. Аннан соң халкыбызның татар теленә, татар телендә белем алуга мөнәсәбәтеннән тора. Әлбәттә, без флаг тотып алга барабыз, барысы да яхшы дип әйтеп булмый. Проблемалар җитәрлек, ләкин шуңа да карамастан, иң мөһим мәсьәлә ул безнең телебезне белү, аны өйрәтү.
Шушы өч ел эчендә, 2017 елда дөньялар үзгәреп киткәннән соң, безнең татар телен сайлап алучыларның саны 65,5 процентка төште. 70 процентка якын булды ул 2017 елларда. Рус телен сайлап алучылар бераз гына артып китте.
Тел проблемалары бик катлаулы һәм боларны чишү буенча без барыбыз бергә эшләргә тиеш.
Моның өчен нинди шартлар кирәк? Иң беренчесе – татар теле һәм әдәбиятын сайлап алу. Моның өчен ата-аналарның теләге булырга тиеш. 2018 елда Мәгариф турындагы законның 11, 14 маддәләренә үзгәрешләр кертелде. Шуларга нигезләнеп, әти-әниләр балигъ булмаган балалар өчен ана телен сайлап гариза яза. 1 сыйныфка барганда, 5 сыйныфка күчкәндә, аннан 9дан соң. Шуңа күрә, әлбәттә, әти-әнинең үзаңы, баланың теләге булырга тиеш.
Элек без татар телен атнасына алтышар сәгать укыттык. 90нчы еллардан башлап, 2017 елга кадәр, 5-6 сәгать, югары классларда — 4 сәгать иде. Моңа карап, телне белүчеләр саны, аңа булган мөнәсәбәт әллә ни артмады һәм әллә нинди мактанырлык нәтиҗәләргә ирешмәдек. Татарларның барысы да чын мәгънәсендә татарча белә, русларның күбесе татарчага өйрәнде дип тә әйтә алмыйбыз. Моны ачыктан-ачык әйтергә кирәк. Без татар телен башка милләтләр дә яхшы белерлек, үз халкыбызның ана телебезгә булган мөнәсәбәтен яхшыртып, аны үстереп, аңа булган мөнәсәбәтне үзгәртеп, чын мәгънәсендә югары дәрәҗәгә җиткерә алмадык.
Без — дәүләт структурасында эшләүче кешеләр, без башка милләтләрнең дә, бөтен халыкның мәнфәгатен исәпкә алып эшләргә тиешбез.
Хәзерге этапта, шәһәрдә, авылда яшәгән татарлар, катнаш гаиләдә булган татар балалары, сайлап алу мөмкинлеге булган очракта, татар телен сайлап алсыннар иде. Ә моның өчен әти-әнинең, укытучының эшләве кирәк. Укытучы белән әти-әнинең телгә булган мөнәсәбәте үзгәрүе кирәк. Бу юнәлештә эшлисе эшләр бик күп.
Эчтәлеккә килсәк, дәреслекләр кирәк. Дәреслекләрдән дә күп нәрсә юк бездә хәзер. Безнең татар теле һәм әдәбияты буенча 89 дәреслек федераль реестрга кертелгән. 79 дәреслек татар теленә күчерелгән. Бу башка фәннәрне татар телендә белем алучы мәктәпләр өчен эшләнелгән дәреслекләр. Гел дәреслекләр авыр, методика начар, технология авыр дип кенә үзебезнең эшләмәгән әйберебезне шуларга сылтап утыру дөрес дип әйтәсем килми. Дөрес түгел ул. Укытучының теләге булса, яхшы эшли икән, дәреслек ул аңа өстәмә бер ярдәмлек кенә. Бу юнәлештә эшләр җитәрлек.
Дәреслекләр темасын әйттегез, «Родной язык» дигән русча шундый матур дәреслекләр чыккан, укучы үзе кызыгып сайлап алырлык. Укучы кызыгып, татар телен сайлап алырлык шундый дәреслекләр бармы соң ул?
Укучы кызыгып татар телен сайлап алырлык дәреслекләр бар. «Сәлам» — коммуникатив технологияләргә нигезләнеп эшләнгән дәреслек. Аның белән эшлибез, ул башлыча татарчаны авыррак белгән балалар өчен эшләнгән дәреслек.
Хәйдәрова, Нигъмәтуллина дәреслекләре бар. Күп алар. Фәннәр академиясе һәм ИЯЛИ галимнәре 1-4 класслар өчен укытучылар белән берлектә заманча дәреслекләр эшләделәр, алар чыкты. Хәзер югары сыйнфылар өчен, 5-9 класслар өчен дәреслекләр, шулай ук «Сәлам”не әзерләү буенча да эш алып барабыз.
Безнең 2нче гимназия, Актаныш гимназиясе шикелле төгәл фәннәрне татарча укыта торган уку йортларыбыз бар. Шул ук вакытта татар мәктәбе дип аталган мәктәпләребездә татар теле һәм әдәбияты һәм класстан тыш чаралар гына татарча уздырыла. Сезнең фикерегезчә, чын татар мәктәбе, гимназиясе нинди булырга тиеш? Төгәл фәннәрне дә татарча укытканмы? Татар мәктәбенең критерийлары нинди?
Татар мәктәбе, татар гимназиясе ул — бөтен фәннәрне дә татарча укыткан мәктәп. Кызганыч, бу бөтен җирдә дә алай түгел. Актанышның гуманитар гимназиясендә дә бүген төгәл фәннәрне русча укыту алып барыла. Татар мәктәбе дип исәпләнгән мәктәпләрдә дә төгәл фәннәрне русча укыталар. Яисә 1-5 классларда татарча укытсалар да, аннан русчага күчәләр, чөнки бүген БДИ, ОГЭ тапшырасы бар. Бу, әлбәттә, әти-әниләрнең ихтыяры, без аны тыя алмыйбыз. Шул ук вакытта әти-әниләрнең теләге генә дип бөтен нәрсәне, зур проблемаларны аларга гына сылтап та калдыра алмыйбыз. Безнең максат — татар телендә белем бирү статусына ия булган мәктәпләрдә фәннәрне татарча укыту. Төп критерийлар шул.
Тәрбия генә татар телендә алып барыла дип әйттегез. Бер караганда, тәрбиянең, чараларның татар телендә алып барылуы бик әйбәт. Әти-әниләр теләге белән кайбер фәннәр ике телдә алып барыла, без моны начар дип әйтмибез, имтиханга әзерләнү, балаларның теләкләре исәпкә алына бит монда.
Әмма кайберәүләрнең физиканы, химияне, математиканы татар телендә укытырга кирәкме икән дигән сораулары, шөбһәләре бар.
Без ирек бирергә тиешбез: татарча укытырга теләгән татарча укыта, русча укытырга теләгән русча укыта. Шуңа күрә безнең дәреслекләр булырга тиеш. Контент дип әйтик инде, цифрлы платформалар шулай ук татар телендә булырга тиеш. Безнең критерийлар шулай.
Полилингваль мәктәпләрдә кадрлар җитәме, өч телне белгән, аларны югары дәрәҗәдә тотарлык кадрлар бармы?
Полилингваль мәктәпләр Алабугада һәм Казанда ачылды. Аларда шулхәтле яхшы шартлар. Казандагы полилингваль мәктәп 165 нче мәктәп базасында эшли. Бу мәктәпнең базасы болай да яхшы иде, директор үзе дә телләрне яхшы белә. Мотивациясе булган кадрлар эшли. Бондаренко урамында яңа бина ачылганда кадрларның телләрне белүе бик зур шарт итеп куелган иде. Башкалабызда мондый мәктәпнең ачылуы һәм кадрлар белән тәэмин ителүе безне сөендерә.
Ә башка җирләрдә әле проблемалар ахырына кадәр чишелеп бетмәгән. Беренчедән, бу яңа проект, яңа күренеш.
Минтимер Шәриповичның инициативасы белән башланды бу. Аның һәр программага карашы нинди икәнен беләсез, ул керешә икән, ахырына кадәр барып җитәчәгенә безнең һәрберебезнең иманыбыз камил. Һәм шушы яңа идеяләрне, яңа проектларны күтәреп алып, хуплап, яшел юл бирүче — безнең Президентыбыз Рөстәм Нургалиевич Миңнеханов. Шушындый бердәмлек булганда проектның нәтиҗәсе дә бар, әлбәттә, эчтәлеге дә яхшы булачак.
Алабугада әле укытучылар буенча да, тел буенча да проблемалар бар. Без аларны хәл итү юнәлешендә эшлибез. 5 ноябрьдә Алабуганың полилингваль комплексы мәктәбендә мәгариф министрлыгы вәкилләре, укытучылар, шул ук 165 нче мәктәп укытучылары семинарлар үткәрделәр. Бергәләп укытучыларны әзерләү, аларга ярдәм итү, аларның һөнәри осталыгын яхшырту, телгә булган мөнәсәбәтен үзгәртү, терминологияләрне матур, дөрес итеп куллана белү, татарча, русча, инглизчә өйрәнү буенча эш алып барыла.
Шушы юнәлештә 365тән артык артык студент Казан федераль университетында укый, сессияне уңышлы биргәннәре 15әр мең стипендия ала. Бу матди яктан да, рухи яктан да зур ярдәм. Без ул студентларны мәктәпләрдә көтәбез. Полилингваль мәктәпләргә генә түгел, башка мәктәпләргә дә. Кадрлар әзерләү буенча безнең белән берлектә КФУ бик зур эш алып бара.
Төрле-төрле белгечлекләрнең саны да үзгәртелә. Мәсәлән, башлангыч сыйныф укытучысы татар-рус телендә фәнне алып бара икән, димәк, аңа яңадан өстәмә белгеч чит телләр бирергә мөмкин. Башлангыч класс — технология укытучысы, физика — технология укытучысы, физика — инглиз теле укытучысы, химия — инглиз теле укытучысы була ала. Ул химияне дә алып бара ала, инглиз телен дә. Шундый белгечлекләрне әзерләү буенча КФУ, аның филиаллары, Чаллы институты эш алып бара.
«Педколледж тәмамламавым белән мин күп нәрсәне югалттым дип әйтә алам»
Полилингваль мәктәпләрдә балаларның телне белү дәрәҗәсен ачыклау буенча тест уздыру кайбер ата-аналарда дәгъва тудырды, моңа карашыгыз нинди?
Полилингваль мәктәпләргә алганда тест үткәрүне мин хуплый алмыйм. Бала мәктәпкә кергәннән соң гына тест уздырырга мөмкин. Закон нигезендә 1 сыйныфларга кергәндә имтихан бирү, әңгәмә үткәрү яки тестлар формасында эшләү катгый рәвештә тыелган. Без моны контрольдә тотабыз, безнең тикшерү органнары да бар, прокуратура да карап тора. Бу юнәлештә законны бозарга бер генә кешенең дә хакы юк. Мәктәп ул тәрбия учагы, гади мәктәпме ул, полилингвальмы, билингвальмы, русмы, татармы, чувашмы, мордвамы, маримы… Бу мәктәпләр өчен закон бер!
Ә менә мәктәпкә кергәннән соң, сыйныфларның саны бик күп булырга мөмкин. Беренче сыйныфлар гына, мәсәлән, унар класс. Укырга кергәннән соң алар арасында тест уздырырга була. Кайсыдыр баланың рәсемгә сәләте югары, кемнеңдер — физкультурага, телгә, математикага, кемдер артист булырга кызыга. Шушыларны исәпкә алып, полилингваль мәктәпләрдә тестлар, әти-әниләр белән берлектә әңгәмә уздырып, балаларны төркемнәргә, сыйныфларга бүлү тыелмый, чөнки бу бала өчен яхшы. Әгәр мин җыр белән кызыксынам, әмма математикага һәвәслеге булган балалар янына кереп утырам икән, миңа математика бик авыр биреләчәк. Кыен хәлдә калмас өчен, мәктәпкә кергәннән соң төркемнәргә бүлү катгый рәвештә тыела торган әйбер түгел дип уйлыйм.
Полилингваль мәктәптә икенче, өченче классларга кергәндә тест тапшырдылар бит. Дәгъва шуңа карата әйтелгән иде.
Икенче, өченче сыйныфларга кергәндә, татарчаны белү дәрәҗәсен тикшерү өчен тест тапшырылды. Татарча яхшы сөйләшүче бала белән татарчаны аңламаган, ләкин өйрәнергә теләге булган баланы бер парта артына утырту дөрес түгел. Яхшы белгән бала тиз үзләштерә, дәрестә катнаша, күп җавап бирә, ә укытучы урталыкны сайлап ала, аннан соң яхшы белгән балага татар теле дәресләре кызык булмый башлый, ул «мин моны күптән беләм инде» дип утырачак. Ә телне начаррак белгән балага әле өйрәнергә кирәк. Болар бары тик шушы нисбәттән генә чыгып эшләнгән әйберләр.
Башка мәктәптән килгәннәргә дә тест тапшырырга кирәк булып чыга, әйеме?
Башка мәктәптән килгәннәрне бит карарга кирәк, монда бернинди закон бозу юк.
Башка мәктәптән килә, әмма татарчаны белми икән, син монда укырга тиеш түгел дигән сүзләр гомумән булырга тиеш түгел, була да алмый. Бездә андый әйбер юк. Баланың теләге бар икән, без аны кабул итәргә тиешбез. Телне белергә омтылып, аңа кызыгып килә бит ул. «Син белмисең, бар, йөрмә», — дип җибәрергә хакыбыз юк. Ул вакытта без миссиябезне дә, бурычыбызны да, укытучыга ия булган сыйфатларыбызны да югалтып, бала тормышында бер кара тап булып калачакбыз. Бу дөрес түгел.
Татар телендә югары белем бирү күптәнге хыял, Милли университет дигән проект та бар иде. Дәүләт Думасы депутаты Фатыйх Сибагатулллин Арча педучилищесын Милли университет итеп үзгәртик дигән тәкъдим әйтте. Татар телендә югары белем һәм шушы Милли университет проекты булырга мөмкинме?
2018 елда Президентыбыз йөкләмәсе буенча Казан федераль университеты каршында Габдулла Тукай исемендәге институт ачылды һәм анда фәннәрне татарча укыту буенча кадрлар әзерләү башланды. Аерым төркемнәр төзелде һәм анда безнең укытучыларны татар телендә дәрес бирерлек итеп әзерләп чыгаралар. Әлбәттә, федераль университет кына түгел, яңадан өстәмә Арча педагогик көллиятен дә зурайтып, яңадан да гел милли мохиттә генә милли кадрлар әзерләнсә, ул яхшы булыр иде. Әмма хәзерге шартларда без аны бүген булмаса, иртәгә була дип кенә әйтә алмыйбыз.
Арча педагогик көллияте болай да милли кадрларны әзерли, татар мәктәпләре өчен җыр, физкультура, башлангыч сыйныф укытучыларын, башка фән белгечләрен бик яхшы итеп укытып чыгара. Арча педагогик көллиятендә укыган яшь укытучыларны безнең республикабызның гына түгел, башка регионнарның да мәктәпләренә рәхәтләнеп, биш куллап эшкә алалар. Шундый милли кадрлар булуы сөендерә дә безне.
Педагогик училищеларда, хәзер көллиятләрдә дип әйтәбез, белем алган укытучыларның сыйфаты, технология, методика, уен-коралларында уйнау, сәнгать, технологияләр, дәресләр алып бару буенча башка уку йортларына караганда да югарырак. Бу аңлашыла да, аларның һәрберсен индивидуаль рәвештә бик күп нәрсәгә өйрәтеп чыгаралар. Минем беркемнең адресына да таш атасым килми. Үзем педколледж тәмамлаган кеше түгел, педколледж бетермәгәнлегем белән мин күп нәрсәне югалттым дип әйтә алам.
«Без барыбыз да гаепле, без барыбыз да җаваплы»
Сез үзегез дә мәктәптә укыткан укытучы. Укытучылар соңгы елларда кәгазь эше артты, хисаплар күп, чирек саен тапшырасы, бала белән эшләргә мөмкинлек тә калмый, бюрократия артты, диләр. Кайчан да булса моны системалаштыру булыр микән, гомумән, бюрократияне киметү мөмкинме?
Бюрократияне киметү ул мәгариф системасында гына түгел, бөтен җирдә дә булырга мөмкин…
Хәзер мәгариф системасы белән бөтен кеше кызыксына. Беренчедән, бу сөендерә – кем белән генә сөйләшмә, кайсы гына очрашуларда булма — һәрберсенең телендә мәгариф системасы. Чөнки һәр кешенең кемедер укый — баласы, оныгы, һәм әти, әни, әби, бабай — бөтен кеше мәктәпне белә, бөтенесе өйрәтергә тырыша, киңәш бирә. Без, әлбәттә, моңа күнгән, моны кабул итәбез, чөнки бу ачык система. Һәр яхшы киңәшне сеңдереп, аның белән эшләргә өйрәнгән халык без. Әмма кайчак киңәшне артык бирәләр һәм өйрәтә башлыйлар. Белсә дә, белмәсә дә, аңласа да, аңламаса да. Кайбер чакта нык комачау итә башлыйлар. Укытучыга бу яктан да, теге яктан да зыян салалар.
Укытучыга ирек бирергә кирәк. Ул эшләргә тиеш. Аңа нәтиҗәсе буенча түләп, күрсәткечләрне сорый белергә кирәк. Без бүгенге көндә шуның белән шөгыльләнәбез. Укытучының эше җитәрлек. Ул бит фәнен укытып кына кайтып китми. Укытучылар җәй буе ял итәләр дигән фикер элек тә бар иде, хәзер дә. Укытучы җәй буе ял итәр өчен, кышын да, көзен дә, язын да укый, эшли һәм уйлый. Аның башыннан мәктәп системасы беркайчан да китми. Мәктәптән кайткач та, аның дәрескә әзерләнәсе, дәфтәр тикшерәсе, һәрбер баланың әти-әниләре белән элемтәдә торасы бар, һәр гаиләнең хәлен-халәтен аңларга кирәк.
Берәр нинди проблема чыкса, иң беренче тотынабыз укытучыны гаепләргә. Укытучыны гаепләгәнче, башта кемнең гаепле булуын ачыкларга кирәк. Бәлки, әти-әни буларак үзем гаепледер дип, шуны таный белергә кирәк. Хәзер бит укытучыга артык көләргә дә ярамый. Артык көлсә, баладан көлгән диләр, әзрәк тавыш күтәрсә, ник кычкырган диләр, якын килеп матур гына итеп башыннан сыйпаса, прическасы бозылса, башына кулын күтәргән, диләр. Болай итеп эшләп булмый бит, бу дөрес түгел.
Безнең вакытта бар да башкача иде бит. Әлбәттә, аңа кайтуны кирәк дип санамыйбыз, дөньялар үзгәрә, безнең вакытта телефон да, ватсап та, бернәрсә дә юк иде. Менә мин, сыйныф җитәкчесе буларак, күрше авылга кич белән клубка балаларны карарга менә идем — клубка чыгалар микән болар, юк микән… Хәзер шулай йөрүчеләр сирәгәйгәндер, дөньясы да үзгәрде. Хәзер бит телефонга гына төшереп алып җибәрәләр — менә сезнең укучыларыгыз клубта, дискотекада, ә алар бу вакытта өйдә булырга тиеш! Укытучыга гына салынып, үзебезгә булган таләпне онытырга ярамый.
Бюрократиягә килгәндә, хисаплар мәсьәләсен яхшы беләбез. Кәгазь эше кимесен өчен, укытучыга ирек бирергә кирәк. Икенчедән, бөтен әйберне мәктәпкә кушарга ярамый. Мәктәптән башка бүтән структуралар да бар бит. Мәктәпнең төп миссиясе — тәрбия, белем бирү. Ләкин мәктәп бит: «Миңа бу әйберне кушмагыз, бу минем эшем түгел», — дип утыра алмый. Бездә бар төрле-төрле проектлар, төрле-төрле чаралар, ул чараларда да катнашу сорала. Әмма чама дигән әйбер булырга тиеш. Чамадан чыга башласаң, әлбәттә, укытучыда стресс, агрессия башлана.
Әти-әнинең агрессиясе дә балада чагыла. Балада агрессия башлана. Бүген стресска каршы тора белерлек балалар тәрбияләргә тиешбез. Бөтен дөнья үзгәрде. Кичке җиде җитсә, халык телевизорны иң күп карый торган вакытында телевидениедә тикшерә башлыйлар — кем нишләгән, кемнең кайда читтә баласы туган. 30 ел узган, кеше үлгән, аның икенче, өченче, дүртенче хатыннары, оныклары тотыналар тикшерергә ДНК буенча. Бу әйберләр менә шушы формада кирәк микән соң? Нәрсәгә икән соң бу? Бу нәрсә бирә? Кич белән эштән кайтканнан соң, телевизорны тыныч кына карыйсы урынга кычкырыш, акырыш, гаепләү.
Эшне шуннан башларга кирәк. Телевидение дә, массакүләм мәгълүмат чаралары да дөрес итеп эшләргә тиеш. Җәмгыятьнең тотрыклыгы да сорала — бөтенесен мәгариф системасына гына калдырып эшләп булмый. Без барыбыз да гаепле, без барыбыз да җаваплы. Менә шуны тоя белергә тиешбез.
Укытучыга түләүләр ничек башкарылуын да аңлатсагыз иде. Хәзерге вакытта ул «оценочный листлар» белән бәяләнә. Укытучының хезмәт хакын арттырырга нинди дә булса мөмкинлекләр бармы? Аның хезмәте ничек бәяләнергә тиеш?
Хәзерге вакытта укытучының хезмәте безнең хөкүмәттә бәяләнә. Аның эше югары дәрәҗәдә бәяләнеп, укытучы зур хезмәт хакы ала дип әйтеп булмый. Әмма яңа түләү системасына күчкәннән соң, баллар куелып, олимпиадада катнашу, җиңүчеләр саны, бердәм дәүләт имтиханнарын бирүләре — барысы да исәпкә алына. Аларсыз булмый да. Мәсәлән, мин дә эшлим, күршем дә эшли, шул ук бер класс — 10а классы, 10б классы. Мин укытам — минем балаларымның монда да мөмкинлекләре юк, тегендә дә юк. Ә икенче укытучының нәтиҗәләре яхшы. Бөтен бала аңа күчәргә тели. Нишләп аңа күчәргә телиләр, нишләп миндә калырга теләмиләр дигән сорау туа.
Әлеге система бик катлаулы. Ләкин балаларның БДИ бирүләренә генә карап рейтинг төзү шулай ук дөрес түгел. Бу сыйныфта балалар шулай җыелган, монысында икенче дәрәҗәдәге балалар. Кемдер һаман шундый сыйныфка кереп кала. Былтыр да шулай чыгарган идем, яңадан миңа шундыйны бирделәр, диләр.
Мондый нәрсәләр булмасын өчен мәктәптә методик эш булырга тиеш. Методик эшне алып баручы төп методист — ул директор, ә менә иң зур технолог ул — завуч. Укыту эше буенча завуч. Завуч һәр укытучының мөмкинлеген, һәрберсенең дефицит якларын карарга тиеш. Бәлки аның балалар белән аңлашуы җитми торгандыр, бәлки, ул катырактыр, бәлки, аңа йомшаклык кирәктер, бәлки, аңа баланың күңеленә керү өчен юл салып җибәрергә кирәктер. Бәлки, предмет өлкәсендә компетенциясе җитеп бетмидер. Боларның барысы да исәпкә алынырга тиеш.
Укытучыларның хезмәтләрен бәяләгәндә балл системасы каралган, әмма һәр җитәкчедә кешелек сыйфатлары булырга тиеш. Укытучыга мәктәп җитәкчесе объектив карап, «Синең шундый кимчелегең бар, әйдә без аны бергәләп эшлибез», — ди икән, аңа бер генә укытучы да үпкәләмәячәк һәм үзенең үсеш траекториясен тәэмин итү өчен тырышачак.
Бу юнәлештә милли проектлар бар — демография, фән, мәгариф. «Киләчәк укытчысы» дигән федераль проектта җиңеп, без ике үзәк ачабыз. Берсе — КФУ каршында мәгариф хезмәткәрләренең һөнәри осталыкларын өзлексез рәвештә үстерү үзәге. Икенчесе — мәгариф хезмәткәрләренең компетентлыкларын билгеләү үзәге. Ул мәгариф министрлыгына караган үзәк булачак, Авиатөзелеш районында Социалистик урамында ачылачак. Икенчесе Ротор урамында ачылачак. Бу - укытучыларда булган проблемаларны ачыклау һәм аларны чишү өчен эшләнгән үзәкләр.
Пессимистлар да булырга мөмкин. Үзәкләр ачыла, ә укытучыларга һаман авыр, дияр кайберәүләр. Карагыз — табиблар бит гел укыйлар, камилләшәләр. Без шуны аңларга тиеш — әгәр элеккеге кебек кенә укытабыз икән, балалардан артта калачакбыз, алар безне узып китәчәк һәм аларга кызык булмаячак. Кызык булмаган дәрескә килү — бала өчен үзе бер җәза. «Теләмим икән, бармаска кирәк, бармасаң, килмәде дип гаеплиләр…» Шундый әйберләр булмасын өчен үзәк булдырылды, ул «бәйсез рәвештә укытучыларның компетенцияләрен билгеләү үзәге» дип атала.
Укытучы үзенең проблемасын үзе генә белә. Безнең 15 учреждение дәресләр үткәрә. Курсларга язылганда укытучы сайлап ала — мин монысына барам, башкасына, Казанга, Чаллыга, чөнки миңа бу проблема кызык, ул минем эчке халәтемә һәм профессиональ дефицитыма туры килә. Бу укытучыларның һөнәри осталыгын үстерү булачак. Аттестация түгел, аттестация шушылардан соң гына була. Анысын 3 елга бер үтү мәҗбүри. Әгәр дә укытучы 20 ел дәвамында беренче категориядә яисә «сайлап алган һөнәренә туры килә» дигән статуста утыра икән, нигә һаман бер урында утыра, нигә үсәргә теләми дигән сорау туа. Югары квалификация укытучының бөтен тормышында чагылачак бит. Аның хезмәт хакы да артачак, матди ягы яхшыргач, рухи ягы да күтәрелә.
Аттестация елдан-ел катлаулана, киләчәктә дә шулай булачакмы?
2021 елда пилот режимында яңа формасы башланачак. Бу укытучыларның һөнәри осталыгын үстерү системасы, русча «НСУР» (национальная система учительского роста) дип әйтәбез. Бу система «Киләчәк укытучысы» федераль проектына керә. Кыскача гына әйтәм, моңа укытучыларны әзерләү, белемнәрен күтәрү һәм аларны яңадан әзерләү (переквалификация), аттестация, яңа үзәкләр, укытучы белән эшләү, конкурсларда, әйтик, «Ел укытучысы”нда, грантларда катнашу һ.б. керә.
Укытучыларның хезмәт хакы буенча шуны әйтәсе килә: бездә бит «Яшь укытучы», «Эксперт», «Мастер», «Өлкән укытучы» дигән грантлар бар. Аларның барысы да укытучыларга ел дәвамында ай саен 7 мең, 6 мең, 4 мең тирәсе өстәмә түләүләр алу мөмкинлеге бирә, һөнәри осталыгын да арттыра. Грантлар аша укытучының хезмәтен бәяләү бик яхшы. Әлеге кешеләргә без үз район кысаларында яшьләр белән эшләү яки остазлык мәктәбе булдыруны йөклибез. 30 ел мәктәптә эшләгән икән, бу инде бик зур остаз, 30 ел мәктәптә эшләгән кеше түбәдән нигезгә төшү, нигездән түбәгә менүнең бөтен нечкәлекләрен белә.
«Бакчаларның җитеп бетмәве демографик ситуациянең яхшыруын күрсәтеп торучы бер фактор бит»
Тагын әти-әниләрне борчыган мәсьәлә — балалар бакчаларына чират… Бу өлкәдә хәлләр ничегрәк?
Әлеге мәсьәлә хәл ителергә мөмкин, бу юнәлештә эш алып барыла. Былтыр 30 бакча төзелде, быел — 29. Былтыр 6 меңнән артык, быел 5 меңнән артык бала балалар бакчасы белән тәэмин ителде. Һәрберсендә 1,5 яшьтән 3 яшькә кадәрге ясле төркемнәре бар. Киләсе елга 13 бакча төзү каралган — Казанда да, Чаллыда да, авылларда да.
Балалар бакчаларының барысы да тулы булып, бер дә чират булмаса, безнең күпмедер вакыттан соң демографик чоңгыл барлыкка килер иде. Әти-әниләр өчен зур мәсьәлә булса да, бакчаларның җитеп бетмәве демографик ситуациянең яхшыруын күрсәтеп торучы бер фактор бит.
Бүген 15 меңгә якын бала чиратта тора. Баланың чиратка басу көне һәм аның төркемнәргә бүленү вакыты — беренче сентябрь. Шуның 11700е — 1,5 яшьтән 3 яшькә кадәрге балалар. Бу әти-әниләргә әле рәхәтләнеп өйдә утырырга була, әмма алар чиратка басканнар. Кайберләре «безгә әле кирәк түгел» ди, әмма чиратта торалар. Бүгенге көндә чиратта 3 яшьлек 3085 бала чиратта тора. Аларның күбесе — 90% — «үзебез теләгән бакчага барабыз» ди, аннары «ишегалдында булсын», «транспорт белән барасы булмасын», «яңа булсын», «шундый-шундый тәрбия булсын» һ.б. бик күп таләпләр куя. Ә без тәкъдим иткән бер тукталыш, ике тукталыш, шәһәрнең бер башыннан икенче башына йөрү тәкъдимнәрен күбесе кире кага.
Бу проблемалар өстендә хөкүмәт эшли. Күреп торасыз, Президентыбызның республика программасы бар, анда бакчалар, мәктәпләр төзү, капиталь төзекләндерү каралган.
Шуны да әйтеп китим, ресурс үзәкләре дә төзелә, төзекләндерелә. Урта һөнәри белем бирү учреждениеләрендә 41 һөнәри үзәк бар, алар бөтенесе яхшы итеп җиһазландырылган, төрле компетенцияләр алу өчен шартлар тудырылган, шуңа күрә дә безнең балаларыбыз Вордскилс нәтиҗәләре буенча Россиядә беренче урын алдылар һәм кубокка ия булдылар да инде. Уйлап карагыз, 38 алтын медаль, 39 көмеш медаль, бронза медальләр, юниорлар арасында 25тән артык медальон — болар сөендерә. Әлеге программалар башлыча шуңа юнәлдерелгән. Башка программалар да җитәрлек.
Сез үзегез мәктәптә форма кертү яклымы?
Мәктәптә формалар бар инде. Форма кертү яклымын, ни өченме? Мәктәптә генә булса да бала үзен тигез күрергә тиеш. Төрле гаиләләр бар –авыр шартларда яшәүчеләре, тулы булмаган гаиләләр, артык бай гаиләләр, әти-әнисе белән мөнәсәбәтләре яхшы булмаганнар. Шул балалар бөтенесе бер җиргә җыела, алар бер стена эчендә бер төсле киенсеннәр, бер төрле ашасыннар, бер төрле мөнәсәбәткә ия булсыннар иде. Аларны без бертөрле яратырга, тигез күрергә һәм зурларга тиешбез. Шул очракта гына без эшебезне дөрес башкарабыз дип әйтә алабыз.
Мәктәптә яулык бәйләүчеләргә мөнәсәбәтегез?
Әлеге мәсьәлә җиңелләрдән түгел. Яулык бәйләгән балага без шәхес итеп карарга тиешбез. Ни өчен яулык бәйләдең, ник мондый яулык бәйләдең, ник тегенди яулык бәйләдең дип әйтү дөрес түгел. Кайбер вакытта яулык кына, шарф кына, башка атрибутлар гына, матур сөйләү генә кешенең эчке халәтен ачып бирә алмый. Шуны да аңлатырга тиешбез.
Яулык дип балага бәйләнеп кимсетү, балаларны аеру, проблема тудыру шулай ук дөрес түгел. Толерантлык дигән төшенчәне кулланасы килми, ул сүзне гомумән яратмыйм, ул «түземлек» дигәнне аңлата бит инде. Без гомер буе чыдамадык та, түзмәдек тә, без гомер буе бергә тату яшәдек. Русы да, татары да, чувашы да, яулыклысы да, яулыксызы да, динлесе дә, атеисты да. Без бергә яшәргә тиешбез. Мәктәп — ул тәрбия учагы. Әйтик, физкультура дәресендә аерым таләпләр куелган — аны да үтибез. Бик артык эчкә дә кереп китәргә ярамый, шул ук вакытта бала күңеленә дини оеткы кереп яткан икән, аны сындырып, проблема тудыру шулай ук дөрес түгел дип уйлыйм.
«Үзеңнең ялгышыңны башка берәүгә сылтап калдыру өчен, хәзер бакча, мәктәп бар…»
Бүгенге шартларда татар телен ничек саклап була?
Татар телен саклап калу өчен аны яратырга һәм телгә карата яхшы мөнәсәбәт булдырырга кирәк. Беренчедән, татарча сөйләшүдән куркырга кирәк түгел. Русча ялгыш сөйлибез икән, кушымчаларны дөрес әйтмибез икән, суфикслар төшеп каламы, башкасымы — моннан куркырга да, оялырга да кирәк түгел. Татар беркайчан да башка милләт булмый. Үз милләтеңне югалтып, үзеңнең телеңнән бизеп, башка кемгә дә булса ярарга тырышып, ниндидер калыпка кереп, шул җырны җырлау гына дөрес түгел.
Ничек сакларга була соң? Беренчедән, гаилә, мәктәпкә кенә сылтап калдырмаска кирәк. Безнең балалар чын татарча сөйләшәләр, алар шулай ук шәһәрдә тудылар. Татарчасын да, русчасын да, инглизчәсендә дә шартлатып аралашалар. Гаиләдә татарча сөйләшмәсәләр, соңыннан сөйләшергә оялып йөрсәләр, татарча тапшырулар карамасалар, татарча газета-журнал укымасалар, интернет аша татар массакүләм мәгълүмат чараларын күзәтеп бармасалар, кызыксынмасалар, язучыларыбызны, җырчыларыбызны белмәсәләр, рәссамнәребезнең кем икәнен белмәсәләр, кыйблаларын югалтсалар, әлбәттә, ул вакытта телебез дә югала.
Телне югалтмас өчен һәр татар кешесе үзенең кыйбласын сакларга тиеш. Аның кыйбласы ана теле белән кергән татар теле. Чувашларга — чуваш теле, мариларга — мари теле, үзбәкләргә — үзбәк теле. Кайбер вакытта шаккатып карап торам: үзләре «татарча укытырга, татарча белергә кирәк» дип сөйләп йөриләр, ә үзләренең балалары да, оныклары да татарча белми. Аннан соң «Мәктәпкә-бакчага барганда белгән иде, бакчада онытты», — дип сөйләнәләр. Эшләмәс өчен, телеңне белмәс өчен, үзеңнең ялгышыңны башка берәүгә сылтап калдыру өчен бакча бар, мәктәп бар. Ярый, бакчаны бетерә, мәктәпне бетерә, югары уку йортын бетерә. Аннары кемне гаепләргә? Тормышта да гаепләргә кеше табылып тора — йә хатынын гаепли, йә ирен гаепли инде. Сөйләшергә урын юк, вакыт юк, мохит юк, ди. Әби-бабайны гаеплиләр. Авылда әби белән бабай безне инде үстергәннәр. Оныкларны үстерү, ашату, карау, татарчага өйрәтү ул аларның миссиясе түгел. Алар ярдәм итәргә генә мөмкин. Бездә әйтәләр иде: кем тапкан — шул үстерсен, Ходай шулай насыйп итсен. Тапкансың икән, үзең үстер, тәрбиялә, телгә өйрәт, беркемне дә гаепли алмыйсың. Мәктәпне дә, балалар бакчасын да, әбине дә, бабайны да.
Минем фикерем шундый: әйдәгез, Рәмис әфәнде, массакүләм мәгълүмат чараларында күбрәк шундый гаиләләр турында языгыз, бәлки, үрнәк алырлар. Менә «ШАЯН» телевидение каналы көне-төне сөйли бит, шуңа сөенәбез. Бергәләшеп эшләгән очракта гына саклап була телне. Рус теленә дә куркыныч яный, рус теленә дә күпме чит тел сүзләре килеп керә. Аллаһы Тәгалә юлына басар өчен өлкәнәйгәнне, картайганны, сәламәтлек беткәнне, күз күрми, колак ишетми башлаганны көтәргә кирәкми бит, шуның кебек хәзерге вакытта бала тәрбияләү, телгә өйрәтү беренче булып гаиләнең, әти-әнинең төп бурычы икәнне онытмыйк. Мәктәп булыша гына, безнең үзебездә җаваплылык.
Сезнең театр сәнгатен, әдәбиятны да яратуыгызны яхшы беләбез. Караган соңгы спектаклегез һәм яратып укыган соңгы китабыгыз нинди булды?
«Ак чәчәкләр»не яңадан бер кат укып чыктым. Укытучыларның эшләре авыр, әмма табибларның хезмәтләре тагын да авыррак, бигрәк тә хәзерге вакытта. Спектакльләрне соңгы вакытта карап булмады, ләкин театр сәнгатен бик яратам. Хәзер аларны телевизордан да рәхәтләнеп карап була. Бер генә теләк — телевидениедән элеккеге спектакльләр, легендар артистларыбызны күбрәк күрсәтсеннәр иде, без аларны күргәч, эреп китәбез. Хәзерге артистларны да бик хөрмәт итәбез, яратабыз. Сәләтле, талантлы артистлар безнең Камал театрында да, Тинчурин театрында да, Яшьләр театрында да, башкаларында да җитәрлек. Киләчәктә дә театрларыбыз гөрләп торсын, җырларыбыз яңгырасын, яшьләр күпләп йөрсен иде дип телибез.
Без үз вакытыбызда театр-концертларда ял итеп кайта идек, бүгенге яшьләр дә күбрәк йөрсен һәм ял итеп кайтсын иде. Спектакльләргә йөрергә, карарга, артистларыбызны күрергә кирәк. Мәктәпләргә, балалар бакчаларына артистларны, язучыларны чакырып, очрашулар оештыру — үзенә күрә бер тәрбия чарасы. Аларны тыңлау гына да ни тора, үз-үзләрен тотышларына мөкиббән китәсең, шул тирәлеккә тартыласың, ял итәсең. Алга таба да шулай бергәләшеп эшләргә насыйп булса иде!
Министр образования и науки РТ Ильсур Хадиуллин дал первое интервью ИА «Татар-информ» после назначения на этот ответственный пост.
— Ильсур Гараевич, что вы считаете делом первой важности в должности министра?
— Самое важное в жизни каждого человека — это здоровье. Хочу, чтобы система образования была здоровой. Если пандемия проникнет внутрь образовательной системы, ее будущее пострадает. Поэтому система должна быть крепкой. Считаю, что только в крепкой образовательной системе можно создать условия для воспитания молодежи, открыть потенциал и профессиональное мастерство педагогов, показать себя и в целом развиваться дальше.
Проблем хватает. Если бы мы говорили, что у нас нет проблем и все хорошо, это был бы самый бессмысленный ответ.
Один из главных вопросов — повышение качества образования. Каждый ребенок, получивший образование в нашей системе, должен найти свое место в жизни. Это наша главная цель. И для ее достижения мы должны действовать как минимум в трех направлениях.
Первое — это содержание. Для этого мы должны создать инфраструктуру, а значит, требуется создание качественных условий. Есть еще и кадровый вопрос. Нужны кадры, которые обладают профессиональным мастерством, любят свою работу и буквально в своих объятиях ведут детей с 1 по 11 класс, давая воспитание и знания; нужны кадры образованные, благовоспитанные, живущие в наших условиях, то есть такие, что родились и выросли у нас и носят в себе наше национальное самосознание. Должны работать люди, знающие ценности нашего родного Татарстана, регионов России.
Три направления — содержание, инфраструктура и кадры. Все они касаются системы образования на всех его уровнях. Касается и школы, и детского сада, и учреждений среднего профессионального образования, и высших учебных заведений…
— Я как человек, работающий в татарской редакции, не могу не затронуть тему обучения татарскому языку. Вопрос животрепещущий, часто слышим из уст представителей татарской общественности, что «мы сдаем назад, мы теряем национальное образование». Что же в реальности? Сколько детей учат татарский язык, уместно ли здесь говорить о потерях?
— Повторюсь, главное — быть здоровым. Иногда, чтобы сделать два шага вперед, приходится шагнуть назад, а порой, чтобы сделать даже шаг вперед, мы вынуждены делать два шага назад. Таков мир! Кто бы мог подумать, что мы будем лишены возможности встречаться друг с другом, общаться онлайн и даже проводить совещания через Zoom? Никто и представить не мог, что мир захватит вирус, что он окружит весь земной шар и доведет народы до такого состояния.
По сравнению с 90-ми годами, эпохой подъема, может быть, в татарском мире, в преподавании татарского языка и литературы и чувствуется некая вялость. Это зависит не только от нас. Причиной является, во-первых, и политика мировая, отношение к языкам в целом, политика внутри нашей страны. Процесс зависит также от отношения нашего народа к татарскому языку, к обучению на татарском языке. Конечно, сейчас мы не можем сказать, что мы идем вперед с флагом в руке. Проблем предостаточно, но, несмотря на это, самый главный вопрос — это знание нашего языка и обучение татарскому языку.
За последние три года, после изменений в 2017 году, количество выбравших татарский язык снизилось на 65,5 процента. В 2017-х годах показатель был равен 70 процентам. Процент выбирающих русский язык чуть увеличился.
Проблемы языка очень сложны, и для их решения мы должны работать вместе, сообща.
Какие условия для этого требуются? Первое — выбор татарского языка и литературы. Это должна быть инициатива родителей. В 2018 году были внесены изменения в статьи 11 и 14 Закона «Об образовании в Российской Федерации». Согласно этим изменениям, родители выбирают для своих несовершеннолетних детей родной язык и пишут заявление в образовательное учреждение. Когда ребенок идет в первый класс, затем переходит в пятый класс и после окончания девятого класса. Поэтому, безусловно, у родителей должно быть самосознание, а у ребенка — желание.
Раньше мы преподавали татарский язык по шесть часов в неделю. Начиная с 90-х годов и вплоть до 2017 года — 5-6 часов и в старших классах 4 часа. Это не повлияло на отношение к языку, людей, владеющих татарским языком, больше не стало, мы не добились каких-то результатов. И мы не можем утверждать, что все татары хорошо знают татарский язык и что многие русские выучили татарский. Нужно открыто об этом говорить. Мы не смогли сделать татарский язык таким, чтобы его хорошо знали и другие народы, не смогли улучшить, взрастить и поменять отношение своего народа к родному языку, не смогли довести его в прямом смысле до высокого уровня.
Мы — люди, работающие в государственной структуре, мы должны работать, учитывая интересы других национальностей, интересы всего народа.
На нынешнем этапе нужно, чтобы при возможности выбора татары, татарские дети из смешанных семей в городах и селах выбирали татарский язык. А для этого требуется большой труд родителей и учителей. Нужно, чтобы отношение учителя и родителей к языку изменилось. В этом направлении еще многое предстоит делать.
Что касается содержания, то тут нужны учебники. У нас сейчас учебников так много. По татарскому языку и литературе в федеральный реестр занесено 89 учебников. 79 учебников переведены на татарский язык. Это учебники, которые переведены для детей, изучающих другие предметы на татарском языке. Хочу сказать, что неправильно жаловаться на трудные учебники, плохую методику, тяжелые технологии и сваливать на них всю вину за то, что мы сами не доделали. Это неправильно. Если учитель будет работать с желанием и усердием, то для него учебник — это лишь дополнительная помощь. В этом направлении нам есть над чем работать.
— Раз уж вы затронули тему учебников, вышел новый учебник «Родной язык» на русском языке. Такой красочный, что дети сами захотят по нему учиться. А есть такие же красивые учебники, чтобы ученик выбрал татарский язык?
— У нас есть и такие учебники. «Сәлам» — это учебник, разработанный на основе коммуникативных технологий. Мы работаем по нему, он составлен в основном для детей, знающих татарский язык не очень хорошо.
Есть учебники Хайдаровой, Нигматуллиной. Их много. Академия наук РТ совместно с учеными ИЯЛИ разработали современные учебники для детей 1-4 классов, они уже вышли в свет. Сейчас ведется работа над учебниками для 5-9 классов, также работаем над подготовкой «Сәлам».
— У нас есть учебные заведения, где точные науки преподают на татарском языке, — например, Казанская гимназия № 2, Актанышская гимназия. В то же время в так называемых татарских школах только татарский язык, литература и внеклассные мероприятия проводятся на татарском языке. По вашему мнению, какой должна быть настоящая татарская школа, гимназия? Точные науки должны преподаваться на татарском языке? Каковы критерии татарских школ?
— Татарская школа, татарская гимназия — это учебное заведение, где всем предметам обучают на татарском языке. К сожалению, на деле не везде так. В Актанышской гуманитарной гимназии сейчас точные науки преподаются на русском языке. В школах, которые считаются татарскими, точные науки преподаются на русском. Или же на татарском языке уроки ведутся с 1 по 5 класс, а после переходят на русский язык, потому что всем предстоит сдавать ЕГЭ, ОГЭ. Это, безусловно, желание родителей, мы не можем запретить. В то же время мы не вправе всю вину сваливать только на родителей. Наша цель — преподавать предметы на татарском языке в тех школах, которые имеют статус школ, дающих образование на татарском языке. Главные критерии таковы.
Вы сказали, что только воспитательная работа ведется на татарском языке. С одной стороны, очень хорошо, что внеклассные мероприятия и воспитательные меры ведутся на татарском языке. По желанию родителей некоторые предметы ведутся на двух языках, мы не говорим, что это плохо, здесь учитывается подготовка к экзаменам, желание детей.
Но у некоторых есть вопросы и сомнения по поводу того, нужно ли обучать физике, химии и математике на татарском языке.
Мы должны предоставлять свободу: те, кто хочет обучать на татарском языке, делают это на татарском, те, кто выбирает русский язык обучения, учатся на русском. Поэтому у нас должны быть учебники. Назовем это контентом — цифровые платформы также должны быть на татарском языке. Вот наши критерии.
— Как стоит вопрос с кадрами в полилингвальных школах, есть ли кадры, знающие все три языка в совершенстве?
— Полилингвальные школы открылись в Казани и Елабуге. Там такие хорошие условия. В Казани полилингвальная школа работает на базе школы № 165. База этой школы и так была на уровне, директор сам хорошо владеет языками. Работают кадры, у которых есть мотивация. Открывая новое здание на улице Бондаренко, знание языков являлось чуть ли не главным условием при приеме кадров. Открытие школы такого уровня в нашей столице и укомплектованность кадрами нас очень радует.
В других местах еще не все проблемы решены. Во-первых, это новый проект, новое явление.
Все началось по инициативе Минтимера Шариповича Шаймиева. Вы знаете, какое у него отношение ко всем программам, если он берется за дело, то мы все уверены — результат будет. Наш Президент Рустам Нургалиевич Минниханов подхватил новые идеи, новый проект, одобрил и дал зеленый свет. В таком тандеме проект дает результаты, и, конечно, содержание тоже будет хорошим.
В Елабуге еще есть проблемы и с кадрами, и в вопросе языка. Мы их активно решаем. 5 ноября в Полилингвальном комплексе в Елабуге прошел семинар с участием представителей Министерства образования, учителей, преподавателей той самой школы № 165. Ведется совместная работа по подготовке учителей, оказанию им помощи, повышению профессионального мастерства, изменению отношения к языку, использованию терминологии, изучению татарского, русского и английского языков.
В данном направлении в Казанском федеральном университете получают образование 365 студентов, по результатам сессии отличники учебы получают стипендии размером 15 тысяч рублей. Это большая поддержка — как материальная, так и духовная. Мы ждем этих студентов в школах. Не только в полилингвальных, но и в любых других. КФУ совместно с нами ведет большую работу по подготовке кадров.
Меняется и количество специализаций. Например, если учитель начальных классов ведет уроки на татарском и русском языках, значит, ему можно давать дополнительно иностранные языки. Учитель начальных классов — учитель технологии, физика — учитель технологии, физика — учитель английского, химия — учитель английского и так далее. Этот специалист сможет вести и уроки химии, и уроки английского. КФУ, его филиалы, а также Челнинский институт активно готовят такие кадры.
«Могу сказать, что я многое потерял тем, что не учился в педколледже»
— Некоторые родители выразили недовольство тем, что в полилингвальных школах проводились тесты для выявления уровня знания языков у детей. Как вы к этому относитесь?
— Я не могу одобрять проведение тестов при приеме детей в школу. Тесты могут проводиться только после того, как ребенок поступил учиться в данное учебное заведение. На основании законодательства строго запрещается принимать экзамены, проводить собеседования или тестирование при приеме детей в 1 класс. Мы это контролируем, у нас есть проверяющие органы, прокуратура за этим строго следит. Никто не имеет права нарушать закон. Школа — это очаг воспитания, обычная это школа, или полилингвальная, или билингвальная, русская, татарская, чувашская, мордвинская, марийская… Закон един для всех школ!
А уже после поступления в школу классов может быть много. Например, десять первых классов. Уже в учебном процессе можно провести среди них тестирование. Кто-то из детей имеет талант художника, кто-то силен в физкультуре, математике, кто-то хотел бы быть артистом. Учитывая эти моменты, в полилингвальных школах не запрещается проводить тесты, собеседования вместе с родителями и по их результатам разделять детей на группы, классы, потому что в конечном счете это идет на пользу ученику. Если я люблю петь, но сижу с детьми, сильными в математике, то мне этот предмет будет даваться тяжелее. Я считаю, что в школе не запрещено разделять на группы, чтобы не оказаться в похожей ситуации.
— В полилингвальной школе дети проходили тестирование при поступлении во второй, третий классы. Претензия была высказана на этот счет.
— При приеме детей во второй и третий классы тестирование проводилось, чтобы выявить уровень знания татарского языка. Неправильно сажать за одну парту ребенка, который хорошо говорит на татарском языке, и ребенка, который татарский не понимает, но хотел бы изучать. Тот, который знает язык, быстро осваивает учебный материал, активно работает на уроках, много отвечает, а учитель выбирает середину, и этому ученику уже не интересно сидеть на уроке, он будет думать, что уже все знает. А тому ученику, который знает язык плохо, еще нужно все это узнать и освоить. Вот для чего проводилось тестирование.
— Детям, которые перешли из других школ, тоже нужно сдавать тест, правильно?
— Детей из других школ так же нужно посмотреть, оценить уровень знаний, это не нарушает закон.
Если ученик пришел из другой школы и не знает татарский язык, то и слова о том, что он не должен здесь учиться, быть не может. У нас такого нет. Если ребенок желает учиться в данной школе, мы обязаны его принять. Ведь он стремится изучать язык, ему это интересно. Мы не вправе отвергать его. В таком случае мы теряем и свою миссию, и задачи, и качества настоящего педагога, и останемся черным пятном в жизни ребенка. Это неправильно.
— Высшее образование на татарском языке — это давняя мечта, был даже разработан проект Национального университета. Депутат Государственной Думы Фатих Сибагатуллин предложил переквалифицировать Арское педучилище в Национальный университет. Высшее образование на татарском языке и проект Национального университета — реальны?
— В 2018 году по поручению Президента при Казанском федеральном университете открылся Институт имени Габдуллы Тукая, и там началась подготовка кадров, способных преподавать предметы на татарском языке. Были сформированы отдельные группы, и там готовят учителей, которые могут преподавать школьные предметы на татарском языке. Безусловно, было бы просто замечательно готовить кадры не только в федеральном университете, но и расширить Арский педагогический колледж, готовить национальные кадры сугубо в национальных условиях. Но в нынешних условиях мы не можем утверждать, что это случится не сегодня, так завтра.
Арский педагогический колледж и так готовит национальные кадры, дает крепкие знания, выпускает учителей пения, физкультуры, начальных классов и других предметников для татарских школ. Молодых специалистов — выпускников Арского педколледжа с большим удовольствием принимают на работу не только в школах нашей республики, но и за его пределами. Отрадно, что есть такие национальные кадры.
По профессиональным качествам, владению технологиями, методиками обучения, умениям играть на музыкальных инструментах и вести уроки — все эти показатели у выпускников педагогических училищ выше, чем в других учебных заведениях. Это и понятно, все специалисты многому обучаются в индивидуальном порядке. Не хочу бросать камень ни в чей адрес. Я сам не оканчивал педколледж и могу сказать, что этим я многое потерял.
«Мы все виноваты и все ответственны»
— Вы и сами работали учителем в школе. В последние годы учителя жалуются, что стало больше бумажной волокиты, отчетов, которые нужно сдавать каждую четверть, и вся эта бюрократия лишает возможности работать с учениками. Есть вероятность, что когда-нибудь это систематизируется, и вообще можно ли уменьшить бюрократию?
— Уменьшение бюрократии может быть не только в образовательной системе, но и везде…
Сейчас система образования интересует многих. Во-первых, это радует — с кем бы я ни говорил, в каких бы встречах ни участвовал — у всех на устах система образования. Потому что у всех кто-то в настоящее время учится — дочь, сын, внук. И родители, и бабушки с дедушкой — все знают о школе, все пытаются чему-то учить, дают советы. Мы, конечно, к этому привыкшие, принимаем это, потому что образование — система открытая. Мы — народ, обученный принимать каждый полезный совет и пускать это в дело. Но порой советов чересчур много. Знает он или не знает, компетентен или нет — не важно, лишь бы учить. Иногда это здорово мешает работе. Учителям наносят вред и с одной, и с другой стороны.
Учителю нужно предоставлять свободу. Он должен работать. Нужно платить ему по результатам и требовать показатели. Сегодня мы занимаемся этим. У учителя дел хватает. Он ведь не только дает знания на уроках. И раньше, и сейчас бытует мнение, что учителя отдыхают целое лето. Чтобы отдыхать летом, педагог учится, работает и мыслит и зимой, и весной, и осенью. Школа никогда не выходит из головы учителя. Придя домой из школы, ему нужно подготовиться к урокам, проверить тетради, поддерживать связь с родителями каждого ученика, быть в курсе, понимать атмосферу каждой семьи.
Когда возникает какая-нибудь проблема, первым делом мы начинаем обвинять учителя. Прежде всего, нужно выяснить, кто виноват на самом деле. Как родитель нужно уметь признавать, что, вероятно, я сам виноват в случившемся. Сейчас учителям нельзя даже смеяться. Могут обвинить в том, что педагог посмеялся над учеником, если учитель обращается к ученикам чуть громче — говорят, почему накричал, если подойдет и просто ласково погладит по голове и чуть испортит прическу — то всё, учитель поднял руку на ученика. Так нельзя работать, так невозможно работать, это неправильно.
В наше время всё было по-другому. Конечно, мы не считаем нужным возвращаться в то время, мир меняется, в наше время не было ни телефонов, ни Ватсапа, ничего. Вот я как классный руководитель по вечерам ходил в клуб в соседнюю деревню — проверял, ходят ли туда мои ученики по вечерам или нет… Сейчас, наверное, мало кто так делает, времена уже не те. Сейчас просто фотографируют на телефон и отправляют — вот ваши ученики в клубе, на дискотеке, хотя в это время они должны находиться дома! Нельзя взваливать всё на учителя и забывать о требованиях к себе.
Что касается бюрократии, нам всё известно об отчетности. Чтобы уменьшить бумажную волокиту, учителю нужно давать свободу. Во-вторых, нельзя всё взвалить на школу. Кроме школы есть еще и другие структуры. Главная миссия школы — воспитание и образование. Но школа не может сказать: «Не надо с меня требовать, это не моя забота». У нас есть различные проекты, мероприятия, и необходимо принимать в них участие. Но во всем должна быть мера. Когда нагрузка чрезмерная, то, конечно, у учителя начинается стресс, агрессия.
Агрессия родителей также находит отражение в детях. Агрессия переносится на ребенка. Сегодня мы должны воспитывать в детях стрессоустойчивость. Мир меняется. В вечернее время в прайм-тайм, когда все люди возвращаются домой и включают свои телевизоры, на телевидении начинаются разборки — кто что натворил, у кого на стороне родился ребенок. Прошло 30 лет, человека уже не стало, но его вторые, третьи, четвертые жены, внуки начинают ковырять старое, делать ДНК-анализы. А нужно ли все это показывать вот в такой форме? Для чего это нужно? Что это дает? Вместо того, чтобы после рабочего дня отдыхать перед телевизором, мы слышим и видим ругань, обвинения, оскорбления.
Вот с чего нужно начинать работу. И телевидение, и СМИ должны работать в правильном направлении. Требуется стабильность и общества в том числе — нельзя всё взвалить только на систему образования. Мы все виноваты и мы все ответственны. Вот об этом мы не должны забывать.
— Не могли бы вы пояснить и по поводу начисления заработных плат учителям. Сейчас зарплата рассчитывается по оценочным листам. Есть ли хоть какая-то возможность увеличить выплаты педагогам? Как должен оцениваться их труд?
— На данный момент труд учителей оценивается в Правительстве. Нельзя сказать, что труд педагогов оценивается на высоком уровне и что учителя получают большие зарплаты. После перехода на новую систему выплат по баллам учитывается всё — участие в олимпиадах, количество победителей, результаты ЕГЭ учащихся. Без этого никак. Например, я работаю и сосед работает, тот же класс — у меня 10 «А» класс, у соседа — 10 «Б» класс. Я преподаю, но у моих детей нет возможности ни тут, ни там. А у другого учителя хорошие результаты. И все дети хотят перейти к нему. Тут возникает вопрос — а почему все хотят уйти к нему, почему не остаются учиться у меня.
Данная система очень сложная. Но составлять рейтинг только по результатам ЕГЭ детей тоже неправильно. В одном классе могут быть собраны дети посильнее, в другом — на другом уровне. Кто-то постоянно приходит в такой класс. Они говорят «в прошлом году так же выпустил, и снова мне такой же дали».
Чтобы избежать этого, в школе должна вестись методическая работа. Главный методист, ведущий методическую работу, — это директор, а вот самый большой технолог — это завуч. Заведующий учебной частью. Завуч должен определять возможности каждого учителя и его дефицитные стороны. Может быть, ему не удается наладить отношения с детьми, может быть, он строгий и ему не хватает мягкости, может, ему нужно указать путь, как проникнуть в душу учащихся. Или же ему не хватает компетенции в предмете, который он ведет. Все это должно учитываться.
Для оценки деятельности учителей существует система баллов, но в каждом руководителе должны быть человеческие качества. Если директор школы объективно оценит учителя и скажет: «В твоей работе есть такие-то недостатки, давай мы вместе будем над ним работать», — то ни один учитель не обидится на такие слова и постарается обеспечить свою траекторию развития.
В данном направлении есть национальные проекты — демография, наука, образование. Мы победили в федеральном проекте «Учитель будущего» и открываем два центра. Первый — это Центр непрерывного повышения профессионального мастерства педагогических работников при КФУ. Второй — это Центр определения компетентности педагогических работников. Он будет относиться к Министерству образования и науки и откроется на улице Социалистическая в Авиастроительном районе Казани. Второй центр будет расположен на улице Роторная. Эти центры направлены на выявление и решение проблем учителей.
Могут быть и пессимисты. Кто-то может сказать, что центры открываются, но учителям легче не становится. Смотрите — врачи постоянно учатся, повышают мастерство, совершенствуются. Мы должны понимать: если мы будем преподавать по старинке, то окажемся позади своих учеников, они нас обгонят и им станет неинтересно. Приходить на неинтересный урок — наказание для ученика. «Если не хочу, то не стоит идти, а если не пойду, обвинят, что пропустил…» Чтобы такого не было, создается центр, который называется «Центр независимой оценки компетенции педагогов».
Учитель только сам знает о своих проблемах. У нас 15 учреждений проводят занятия. При регистрации на курсы учитель сам выбирает — я иду на эти курсы или на другие, в Казань, в Челны, потому что эта проблема для меня актуальна, она созвучна с моим внутренним состоянием, подходит к моему профессиональному дефициту. Это послужит развитию профессионального мастерства педагогов. Не аттестация — аттестация проводится после всего этого. Ее обязательно нужно пройти раз в три года. Если учитель на протяжении 20 лет сидит на первой категории или же в статусе «соответствует выбранной профессии», возникает вопрос — а почему он остановился на месте, почему не желает расти дальше. Ведь высшая квалификация отразится на всей жизни учителя. Увеличится заработная плата, а рост материального благополучия послужит духовному подъему.
— Аттестация усложняется с каждым годом, это продолжится и в будущем?
— В 2021 году в пилотном режиме заработает новая форма. Так называемая НСУР — Национальная система учительского роста. Данная система работает в рамках федерального проекта «Учитель будущего». Скажу коротко, сюда входят подготовка педагогов, повышение квалификации и переквалификация, аттестация, новые центры, работа с педагогами, участие в конкурсах — скажем, в «Учителе года», соискание грантов и многое другое.
По вопросу заработных плат учителей хочется сказать следующее: у нас ведь есть гранты «Молодой учитель», «Эксперт», «Мастер», «Старший учитель». Все они дают возможность учителям ежемесячно получать дополнительные выплаты в размере около семи, шести и четырех тысяч рублей и повышают их профессиональное мастерство. Оценка труда учителей через гранты — очень хорошо. Этим людям мы поручаем работу с молодежью или создание школы наставника в рамках своего района. Если педагог работает в школе 30 лет, это уже большой наставник, человек с 30-летним опытом знает все тонкости.
«Нехватка детских садов — один из факторов, указывающих на улучшение демографической ситуации»
— Еще один вопрос, волнующий родителей, — очереди в детские сады… Как обстоят дела в данной области?
— Этот вопрос может быть решен, в этом направлении работа также ведется. В прошлом году было построено 30 детских садов, в текущем — 29. В прошлом году более 6 тысяч, в нынешнем более 5 тысяч детей были обеспечены местами в детских садах. В каждом дошкольном учреждении есть ясельные группы для детей с 1,5 до 3 лет. На следующий год запланировано строительство 13 садов — в Казани, в Челнах, районах республики.
Если все детские сады будут заполнены и не будет никаких очередей, то спустя какое-то время у нас бы возникла демографическая яма. Хотя для родителей это и является большой проблемой, все же нехватка детских садов — один из факторов, указывающих на улучшение демографической ситуации.
Сегодня около 15 тысяч детей стоят в очереди в детский сад. День регистрации в очереди и дата разделения на группы — 1 сентября. Из них 11 700 детей — дети в возрасте от 1,5 до 3 лет. Эти родители еще с удовольствием могут посидеть дома, но они встали в очередь. Одни говорят «нам пока еще не надо», но очередь они заняли. На сегодняшний день в очереди 3085 детей в возрасте 3 лет. Большинство из них — 90% — говорят «мы пойдем в тот сад, куда хотим мы», а потом пойдут требования «пусть будет в нашем дворе», «чтобы не надо было ездить на транспорте», «нужен новый», «хочу, чтобы было такое-то воспитание» и еще куча таких. А варианты, которые предлагаем мы, — через остановку, через две остановки или на другом конце города — многие просто отвергают.
Государство работает над этой проблемой. Вы и сами видите, есть республиканская программа Президента, направленная на строительство и капитальный ремонт детских садов и школ.
Нужно отметить, строятся и ремонтируются ресурсные центры. В учебных заведениях среднего профессионального образования работает 41 профессиональный центр, все они хорошо оборудованы, созданы условия для получения различных компетенций, поэтому наши дети получили первое место в России по результатам «Ворлдскиллс» и удостоились кубка. Вы только подумайте: 38 золотых медалей, 39 серебряных медалей, бронзовых медалей, более 25 медальонов среди юниоров — это очень радует. В частности, эти программы направлены вот на это. Хватает и других программ.
— Вы поддерживаете введение школьной формы?
— Форма в школах уже есть. Я поддерживаю — скажете, почему? Хотя бы в школе дети должны чувствовать себя равными. Семьи есть разные — живущие в трудных условиях, неполные семьи, слишком богатые или с плохими отношениями с родителями. Дети из этих разных семей собираются в одном месте, и хочется, чтобы в этих стенах они одинаково одевались, питались, получали одинаковое отношение к себе. Мы должны их одинаково любить, не выделяя, и уважать. Только в этом случае мы будем уверены, что правильно выполняем свою работу.
— Ваше отношение к ношению платка в стенах школы?
— Вопрос не из легких. К ученице, надевшей платок, мы должны отнестись как к личности. Не правильно спрашивать, почему она покрыла голову платком, почему платок такого-то цвета и так далее. Иногда платок, или шарф, или другие атрибуты, красивые разговоры не могут открыть внутреннее состояние человека. Это тоже важно понимать.
Унижение ребенка из-за ношения платка, выделение учеников, создание из этого проблемы также неверно. Не хочется употреблять слово «толерантность», я вообще не люблю это слово, оно ведь означает «терпимость». Мы всю жизнь и «не терпели», и «не выдерживали» — мы всегда жили в мире и согласии. Мы все — и русские, и татары, и чуваши, и в платке, и без, и верующие, и атеисты. Мы должны жить вместе. Школа — это очаг воспитания. Скажем, на уроках физкультуры есть свои требования — мы их выполняем. Нельзя слишком глубоко углубляться, но в то же время если в душе ребенка заложены религиозные ценности, то я считаю, что нельзя его ломать и создавать на этом проблему.
«Чтобы свалить свою вину на кого-то другого, сейчас есть школы и детские сады…»
— Как в сегодняшних условиях можно сохранить татарский язык?
— Для сохранения татарского языка нужно его любить и создавать положительное отношение к языку. Во-первых, не стоит стесняться говорить на татарском языке. Если мы допускаем ошибки при разговоре на русском языке — неправильно употребляем окончания, пропускаем суффиксы, или что-то еще, — этого не нужно бояться или стесняться. Татары никогда не станут другой нацией. Неправильно петь чужую песню, теряя при этом свою национальную принадлежность, отрекаясь от родного языка, приспосабливаясь к кому или чему-либо, ограничивая рамками.
Как же можно сохранить язык? Во-первых, нельзя сваливать задачу только на семью, школу. Наши дети превосходно говорят по-татарски, они так же родились в городе. Свободно говорят и на татарском, и на русском, и на английском языке. Когда в семье не говорят на татарском языке, позже стесняются говорить на нем, не смотрят татарские передачи, не читают татарские газеты и журналы, не следят в интернете за татарскими СМИ, не интересуются писателями, певцами, художниками, теряют свои ориентиры, то, конечно, в таком случае и теряется язык.
Чтобы не потерять свой язык, каждый татарин должен сохранить свои ориентиры. Главный ориентир — это татарский язык, переданный ему с молоком матери. Для чувашей — чувашский язык, для марийцев — марийский, для узбеков — узбекский. Порой смотрю с удивлением: сами твердят «нужно обучать на татарском, знать татарский», а у самих ни дети, ни внуки не знают языка. А потом еще утверждают: «До школы (или садика) знал, а потом забыл». Чтобы не работать, не знать языка и свалить свою вину на кого-то другого, сейчас есть школы и детские сады. Хорошо, выпустится он из сада, окончит школу, затем вуз. А кого обвинять потом? В жизни всегда есть кого обвинить — или жену, или мужа. Негде говорить, нет времени, нет среды. Виноваты бабушки и дедушки. Бабушки и дедушки в деревне уже вырастили нас. Вырастить внуков, одевать, кормить, учить татарскому — это уже не их миссия. Им можно только помогать. У нас говорили: кто родил, пусть тот и растит. Пусть Всевышний соизволит так. Родил ребенка — сам расти, воспитывай, учи языку, никого обвинять ты не вправе. Ни школу, ни садик, ни бабушку, ни дедушку.
Мое мнение следующее: давайте, Рамис, больше пишите о таких семьях в СМИ, может быть, кто-то возьмет пример. Вот телеканал «ШАЯН» вещает круглосуточно, и мы этому очень рады. Только работая вместе, можно сохранить язык. Русскому языку так же грозит опасность: сколько иностранных слов проникает в русский язык. Чтобы встать на путь Аллаха, не нужно ждать, когда повзрослеешь, состаришься, здоровье ухудшится, пропадут зрение и слух, так же и здесь: мы не должны забывать, что воспитание детей, обучение их языку — это главная задача семьи, родителей.
— Нам хорошо известно, что вы любите театр, литературу. Какой спектакль вы посмотрели за последнее время и какую книгу прочитали с интересом?
— Еще раз перечитал «Белые цветы». Труд учителей нелегок, но врачам еще тяжелее, особенно в настоящее время. В последнее время не получалось смотреть спектакли, но очень люблю театральное искусство. Сейчас их с удовольствием можно смотреть и по телевизору. Одно желание — пусть по телевидению покажут больше старых спектаклей, легендарных наших артистов, мы просто таем, когда их смотрим. Очень уважаем и любим и современных артистов. Талантливых артистов много и в театре Камала, и в Тинчуринском, и в ТЮЗе, и в других театрах. Хочется, чтобы и впредь наши театры расцветали, звучали наши песни, а молодежь массово ходила на постановки.
Мы в свое время отдыхали душой в театрах и на концертах, пусть и сегодня молодежь выбирает такой же способ отдыха. Нужно ходить на спектакли, смотреть на игру артистов. Проведение встреч с писателями, артистами в детских садах и школах — это тоже своеобразный способ воспитания молодежи. Так приятно их слушать, любоваться их манерами, голосами, ты начинаешь тянуться в эту среду, отдыхаешь душой. Хотелось бы и впредь работать вместе!
Просмотров: 739
Илсур әфәнде, минемчә әгәр әти-әниләр, әби-бабайлар өйдә туган телендә, татарча сейләшсәләр балалар, оныклар белән-үрәнүе дә җиңелрәк булыр иде.