Первый самарский татарский историк / Самара татарларының беренче тарихчысы

Сегодня, 20 октября, исполняется 90 лет со дня рождения Мурата Исмагиловича Сафина, поэта, активиста татарского национального и духовного движения, историка-краеведа, автора многочисленных книг и публикаций в СМИ. 

Мы по праву называем его первым самарским татарским историком-краеведом. Мальчишка военной поры (1931 года рождения), Мурат-ага позже, в более зрелые годы, благодаря неуемной любознательности и постоянному самообразованию, во многом смог восполнить формальный пробел в знаниях. История, география, литература, археография – круг его интересов был чрезвычайно широк. С раннего детства освоил старо-татарское письмо (на арабской графике), собирал книги, еще в юном возрасте начал писать стихи. Большую роль в становлении М. И. Сафина, как исследователя и поэта, сыграла его работа библиотекарем – сначала в родном селе Теплый Стан, потом в период службы в Советской Армии. 

Переехав в 1968 г. в Куйбышев, Мурат ага получил еще больше возможностей заняться историей татар и Самарского края вообще. Книжные фонды библиотек, архивные хранилища документов стали для него важнейшим источником в написании будущих своих трудов. Его помнят еще по читальным залам Куйбышевской областной библиотеки в здании нынешнего оперного театра и государственного архива в старом здании на улице Молодогвардейской.  М. И. Сафин поддерживал постоянный контакт с семьями известных представителей татарской общины: дочери Фатыха Муртазина – Адиба апа, Ибрагима Ганеева – Дания апа и Махмута Баишева – Наиля апа, а также его земляк, активист татарской общины Куйбышева Хайрулла Гильманов донесли до него много интересных и содержательных сведений о татарском прошлом Самары, истории мечетей, преследованиях религиозных деятелей и простых людей Советской властью, мусульманской жизни после войны и многом другом. Как будто предвидел, что собранные материалы когда-нибудь будут востребованы и появится возможность все это обработать и издать.

Постоянно был в контакте со своими земляками, казанскими учеными Масхутом Гайнетдиновым,  Ибрагимом Нуруллиным и Джамилем Гильмановым.  Надо еще отметить, что Мурат ага почти сразу, переехав в город, стал прихожанином мечети на Малом Тупике, был в числе тех, кто в 1985 г. ремонтировал и в первый раз расширял ее.

С наступлением новых времен и появлением в Самаре татарских национальных СМИ,  Мурат Исмагилович, кстати, один из зачинателей татарского национального движения и член первого актива общества «Туган тел», начал выкладывать в них и доводить до  массового читателя результаты своих многолетних трудов. По сути, он стал постоянным нештатным автором газеты «Бердэмлек», а через несколько лет и газеты «Азан». Мурат ага писал только на татарском языке, но мы, при необходимости, с большим желанием переводили его на русский, расширяя тем самым круг читателей интересных публикаций.

Помнится, героем его самого первого материала стал мало кому известный выходец из Теплого Стана Нурулла Гатауллин, которого волны революции и гражданской войны донесли до турецких берегов. Здесь он сумел сделать головокружительную карьеру государственного чиновника, дослужился до советника основателя Турецкой Республики Мустафы Кемаля Ататюрка. И потом, что ни материал, то открытие: трагическая судьба жертв сталинских репрессий, переводные статьи на современной графике – кириллице из дореволюционного журнала «Икътисад» и газет советского периода – как на арабской графике («Кызыл Идель», «Авыл» и другие), так и на латинице («Урта Идель», «Колхозче»), подробная биография Махмута Баишева, его депутатская деятельность в 1910-е гг., борьба (вместе с Михаилом Челышевым и другими представителями русской интеллигенции старой Самары) за народную трезвость, династия Мельзетдиновых, строительство мечети на месте Дворца спорта, знакомство с уникальной реликвией из отдела редкой книги областной библиотеки – копией Корана Османа, татарская топонимика Средней Волги, множество биографических очерков и многое-многое другое. Обо всем, что там было написано, большинство  читателей татарских газет (и слушателей «Радио-7») услышали в первый раз.

Следует также напомнить о серии исторических очерков Мурата Сафина о Букеевской Орде, «калмыцком» периоде истории Самарского края, виднейшем представителе  казахского национального движения Алихане Букейханове, проливающие свет на интереснейшие страницы истории соседних с нами народов. Примечательно, что материалы о Букеевской Орде, своего рода национально-территориальной автономии казахов на Средней и Нижней Волге XIX в., из фондов самарского архива, которые нашел в самарском архиве, обработал и ввел в научный оборот Мурат Сафин, очень пригодились казахским историкам.

Мурат ага писал также стихи, с удовольствием и хорошо читал их на разных мероприятиях, публиковал сначала в газете «Бердэмлек», потом выпустил два поэтических сборника. Легкое поэтическое перо автора уместно дополняло его кропотливую работу по исторической тематике, и эти два направления исследовательской и литературной деятельности часто перекликались.

В последние годы жизни Мурат Исмагилович работал библиотекарем Самарской Соборной мечети, в возрасте 75 лет освоил компьютер, сам набирал и правил свои тексты, приступил к верстке книг.

К сожалению, большой массив его материалов по историческому краеведению, а также стихов, остались неизданными. И совсем горестно осознавать, что богатый архив историка и поэта – десятки старых книг, копий ценнейших архивных документов и многочисленные рукописи —  после его скоропостижной смерти 15 ноября 2013 г. был безвозвратно утерян.

До самого последнего периода все его знали как Марат Сафин, но потом, на склоне лет, он стал просить называть себя по мусульманской традиции —  Мурат, как много лет назад, после рождения, по желанию родителей нарек мулла Әхмәтгәрәй Гыйльманов, о трагической судьбе которого Мурат ага тоже написал большой материал на основе документов.

Самарская областная татарская национально-культурная автономия планировала в день 90-летия М. И. Сафина провести большую историко-культурную краеведческую конференцию, приурочив ее к этой знаменательной дате. Но ввиду организационно-технических проблем мы вынуждены были перенести ее на 24 ноября.

…Для многих из нас Мурат ага Сафин – человек энциклопедических знаний, стал, сам того не ведая, учителем  и наставником, именно его работы и публикации подвигли многих наших коллег взяться за написание истории сел и деревень, изучению боевого и трудового пути своих предков и составлению родословных, как важнейшего источника изучения прошлого.

Вот такой след в истории самарских татар оставил Мурат Сафин – историк, поэт и общественный деятель.

Шамиль ГАЛИМОВ.

Г.Самара.

***

20 октябрьдә Мурат абый Сафинга 90 яшь тулган булыр иде. Без аны һич тә шикләнмичә туган ягыбызның татар тарих­чысы дип атыйбыз.

Сугыш чоры баласы артык кызыксынучан булып үсә. Тарих, география, әдәбият, археография буенча фәнни китап­лар укып, үзлегеннән белемен тулыландыра.  Балачагыннан иске татар имлясын үзләштерә, яшүсмер чагында шигырь язу, китаплар җыю белән мавыгып китә. Мурат Сафинның тикшеренүче сыйфатлары башта авыл китапханәсендә, аннан Совет Армиясендә хезмәт иткәндә китапханәче булып эшләгәндә барлыкка килә.

1968 елда Куйбышевка күчеп килгәч, Мурат абый кар­шында тагын да киңрәк мөмкинлекләр ачыла, һәм ул татарлар, Самара яклары тарихы белән ныклап шөгыльләнә башлый. Китапханәләрнең китап фондлары, архив саклагычлары аның өчен иң мөһим чыганак булып хезмәт итә. Бу үҗәтле кешене опера һәм балет театры китапханәсенең китап уку заллары, Молодогвардейский урамындагы дәүләт архивы диварлары бүген дә хәтерлиләрдер.

Мурат ага данлыклы та­тарларыбызның гаиләләре белән даими аралашып тора: Фатыйх Мортазинның кызы Әдибә апа, Ибраһим Ганиевның кызы Дания апа, Мәхмүт Баи­шевның кызы Наилә апа, шулай ук аның якташы, Куйбышев татарлары активисты Хәйрулла Гыйльманов аңа Самара татарлары тарихында булган хәлләрне, дин әһелләрен һәм гади халыкны эзәрлекләү елларын, сугышка кадәр һәм сугыштан соң дин торышын һәм башка вакыйгаларны түкми-чәчми сөйләп бирәләр. Сафин Казан галимнәре Мәсхүт Гайнетдинов,  Ибраһим Нуруллин һәм Җәмил Гыйльманов белән дә элемтәдә тора. Гүя бу эксклюзив материалларны кайчан да булса бастырып булачагын алдан күреп, барысын да җентекләп язып һәм төпләп бара. 

Үзгәртеп кору чоры башлангач һәм өлкәдә башта “Бердәмлек”, аннан “Азан” газеталары ачылгач, татар милли хәрәкәте башында торучыларның берсе булган Мурат Исмәгыйль улының еллар буе тупланып килгән материаллары басылып чыга башлый. Чынында, ул газе­таларыбызның штаттан тыш хәбәрчесе булып тора.

Хәтеремдә аның “Азан” газетасына китергән беренче язмасы калган. Тупли авылы кешесе Нурулла Гатауллинны революция һәм гражданнар сугышы җилләре Төркиягә илтеп җиткерә. Ул анда баш әйләндергеч карьера ясап, хөкүмәт чиновнигы дәрәҗәсенә ирешә һәм Төрек Республикасына нигез салган Мостафа Кемаль Ататюрк киңәшчесе булып эшли. Мурат аганың материаллары номер саен диярлек басылып чыга иде. Ул Сталин репрессияләре корбаннары турында күп язды. Укучылар өчен «Икътисад» журналында, «Урта Идел», «Колхозче», «Кызыл Идел», «Авыл» газеталарында   гарәп яисә латин графикасында басылып чыккан һәм Мурат ага тәрҗемә иткән материаллар да кызыклы иде. Мәсәлән, Мәхмүт Баишевның биографиясе, аның 1910 елда депутат булып эшләгән чоры, эчүчелеккә каршы алып барган көрәше,  Мельзетдиновлар ыруы, Спорт сарае урынында корылган мәчет тарихы, Урта Иделдә татар топонимикасы, биографик очерк­лар һәм тагын бик күп башка язмалары басылып чыкты.

Шулай ук Мурат Сафинның Бүкәй Урдасына, казах милли хәрәкәте башлыгы Алихан Бүкәйханга, Самара якларының калмык чорына багышланган очерклары да күрше милләт халыкларының тарихын ачып күрсәтә иде. Шунысы игътибарга лаек: Самара архивларында сак­ланган Бүкәй Урдасы турындагы материалны эшкәртеп, гамәлгә керткән кеше дә Мурат абый Сафин үзе иде. Ул язмалар казах тарихчылары өчен хәзинәгә тиң табылдык булды, минемчә.

Мурат Сафин төрле чараларда үз шигырьләрен укырга ярата иде. Аннары ул аларны “Бердәмлек” битләрендә бастырып чыгарды, ике шигырьләр җыентыгын бастырып чыгаруга иреште. Тарих һәм шигърият аның иҗатында бер калыпта бара иде.

Гомеренең соңгы елларында Мурат абый Сафин Җәмигъ мәчете китапханәчесе булып эшләде. 75 яшендә компьютерны үзләштерде, үз текстларын үзе җыеп, үзе төзәтеп, версткалый да белә иде.

Кызганычка, туган як тарихына багышланган мате­риалларның күпчелеге һәм ши­гырьләре басылып чыкмыйча калды. 2013 елның 15 ноябрендә кинәт кенә булган үлеменнән соң тарихчының бай архивы – дистәләгән борын­гы китаплар, архив документлары күчермәләре һәм кулъязмалар юкка чыкты.

Гомере буе Марат Сафин булып йөргән шәхесебез, картая башлагач, үзен Мурат дип атауны кулайрак күрә башлады. Мулла Әхмәтгәрәй Гыйльманов аңа нәкъ шулай — Мурат дип исем кушкан икән. Әхмәтгәрәй мулланың фаҗигале тормышы турында да Сафин, архив документларга таянып, зур гына мәкалә язган иде. 

Самара өлкәсе милли-мә­дәни автономиясе Мурат Са­финның 90 еллыгына карата тарихи-мәдәни конференция үткәрергә теләгән иде. Ләкин оештыру һәм техник проблемалар нәтиҗәсендә, чараны 24 ноябрьгә күчерергә туры килде. Күпчелегебез өчен Мурат Сафин энциклопедик белем иясе иде. Үзе дә белмәстән, ул укытучыбыз һәм остазыбыз иде. Аның язмалары башкаларны да үз авыллары тарихы белән кызыксына башлауга, сугыш һәм хезмәт батырларын барлауга, шәҗәрәләр төзүгә этәрде.  Менә шундый тирән эз калдырды Самара татарлары тарихында тарихчы, җәмәгать эшлеклесе һәм шагыйрь Мурат Сафин.

Шамил ГАЛИМОВ.

«Бердәмлек».

Просмотров: 1233