Бөтентатар иҗтимагый үзәгенең беренче рәисе Марат Мөлеков.
Самара өлкәсе «Туган тел» татар җәмгыятенең 30 еллыгына
Быел Самара өлкәсе татарларын өч зур юбилей көтә: «Туган тел» татар җәмгыяте оешу, Җәмигъ мәчете төзелә башлау һәм вакыты белән “Яктылык” татар мәктәбенә әверелгән 15 санлы эшче яшьләр мәктәбендә татар якшәмбе мәктәбе ачылуның 30 еллыгы. Шушы уңайдан “Туган тел” оешмасы тарихына, анда җиң сызганып эшләгән шәхесләргә багышланган мәкаләләр сериясе бастырырга ниятлибез. Шуларның беренчесен укучыларыбызга Самара төбәгенең татар тарихчысы Шамил ГАЛИМОВ тәкъдим итә.
Билгеле, үткән гасырның 80нче елларында өлкәбездә милли газеталар да, интернет-сайтлар да юк иде. Куйбышевта беренче мәртәбә үткәрелгән Сабан туе, “Нәүрүз” кебек бәйрәмнәр, “Уйнагыз, гармуннар!” фестивале турында рус телле газеталар язып чыктылар, халык җыелышлар, радио һәм телевидение хәбәрләре аша ишетеп белде. Бу бит илдә үзгәртеп кору җилләре исә башлап, төрле милләт халыкларының ихтыяҗларына игътибар арткан чак иде. Шуңа күрә татар милли чаралары турында белдерүләр урнаштыру кыен булмады.
Рус газеталары редакцияләрендә милләттәшләребез эшләве дә файдага иде, әлбәттә. Лилия Шәфигуллина, Рәфгать Әһлиуллин, Шамил Галимов милли һәм рухи яңарышның беренче карлыгачлары булдылар. Шуңа күрә үткән гасырның 80 — 90нчы елларына караган вакыйгалар турында шушы авторларның мәкаләләренә, шаһит булучыларның сүзләренә таянып эш итәчәкбез.
«Яшьләр йорты». 1989 ел.
“Хөрмәтле дусларыбыз, без биредә татар җәмәгатьчелеге алдында торган җитди проблемаларны уртага салып сөйләшү өчен җыелдык. Аларны хәл итү өчен яңа принципларга таянып эш планы эшләп чыгарырга кирәк булачак һәм алдыбызга куелган бурычларга карап, өлкә хөкүмәте безнең нәрсәгә сәләтле булуыбыз турында фикер йөртәчәк”, — дип башлаган иде сүзен милли-мәдәни җәмгыятьне оештыру буенча инициатив төркем әгъзасы Шамил Әхмәров. Бу хәл 1989 елның 21 январенда булды.
Ерактан матуррак күренә, дип юкка гына әйтмиләр. Гомер узгач кына бу җыелышның әһәмияте калкып чыкты: анда татар җәмгыяте генә оешып калмады, ул татар телен, мәдәниятен, гореф-гадәтләрен саклап калу буенча милли хәрәкәткә әверелде. Чөнки бүген, “Туган тел”нең 30 еллыгын бәйрәм иткән көннәрдә, бездәге милли күтәрелешне илебездәге үзгәрешләр контекстында күрергә хаклыбыз.
“Туган тел”нең һәм аннан соң барлыкка килгән башка милли оешмаларның казанышлары турында матбугат чараларында күп язылды, күләмле чараларда сөйләнде инде. Кем татар җәмгыяте тирәсендә йөри, мәдәниятебезне һәм телебезне саклау эшенә үз өлешен кертә, кем аның киләчәге өчен борчылып, милли оешмалар эшчәнлегендә катнаша – аларны халык та белә, хөрмәт тә итә.
Ә менә сәхнә артында гына тамашачы күзенә күренми торган катлаулы эш башкаручыларны халык белеп бетерми шул әле. Ә бит нәкъ шушы булышчыларыбызның риясыз хезмәте меңләгән кеше катнашындагы чараларны уңышлы, оешкан төстә үткәрергә ярдәм итә. Шундый тыйнак оешмадашларыбызның казанышлары да һич кенә дә бәяләнмичә калырга тиеш түгел, юбилей язмаларында аларның һәрберсенең исеме аталырга тиеш.
Туксанынчы еллар башында өлкә татар иҗтимагый хәрәкәте буш урында барлыкка килмәгән, әлбәттә. Элек тә татарлар дин, милли мәгариф оешмалары тирәсендә оешып яшәгәннәр. Ә менә милли җәмгыять буларак оешу тик совет чоры ахырында гына мөмкин булды. Советлар Союзының яңа җитәкчесе Михаил Горбачев бөтен илне үзгәртеп кору кирәклеге турында белдергәч, татар җәмәгатьчелеге дулкын булып күтәрелде. 1988 елның җәендә Казан дәүләт университетының тарих факультеты доценты булган Марат Мөлеков җитәкчелегендә фәнни интеллигенция Бөтентатар оешмасы булдыру турында белдерү ясады. Идеяне Советлар Союзының төрле төбәкләрендә яшәүче татарлар күтәреп алалар.
Куйбышевка бу хәбәр “Курумоч” аэропорты очучысы Фаикъ Фәрукшин аша килеп ирешә. Ул шундук шәһәр мәчетеннән һәм Металлурглар мәдәният сараеннан фикердәшләр эзли башлый һәм таба да. Көзен “Ялкынлы яшьлек” концерты вакытында сәхнә артында җыелышлар уза башлый. Аларны Фаикъ Фәрукшин, Авиация заводы инженеры Азат Надиров, ”Ялкынлы яшьлек” ансамбле теләктәшләре Әхмәт Нәфыйгин, мәчет картлары Вагыйз Кадыйров, Марат Сафин һәм Шамил Яһудин оештыралар.
Шул ук вакытта юрист булып эшләгән Шамил Әхмәров, Әхмәт Абдрәфыйков һәм Нурислам Шәрәпов, мөстәкыйль рәвештә, икенче инициатив төркем булдыралар һәм оешма ачу өчен документлар әзерли башлыйлар. Ә 5 декабрьдә, Фаикъ Фәрукшинның Аврора һәм Дыбенко урамнары чатындагы фатирында, бу ике төркемнең уртак җыелышы уздырыла. Шунда уртак эш планы кабул ителә, КПССның өлкә комитетына һәм өлкә советына булачак татар милли-мәдәни оешмасының максатлары күрсәтелгән мөрәҗәгать кабул ителә, ә беренче оештыру комитетының рәисе итеп Шамил Әхмәров сайлана.
Җәмгыятьнең икенче мөһим адымы — 1989 елның 21 январенда “Яшьләр йорты”нда уздырылган гомум җыелыш. Кулдан язылып завод проходнойларына, шәһәр транспорты тукталышларына эленгән белдерүләрне күреп, җыелышка 150ләп кеше җыела. Күбесе тулы канлы татар-мөселман оешмасы булдыру буенча конкрет тәкъдимнәр белән киләләр.
“Татар мәдәнияте үзәге эшчәнлеге берничә юнәлештә алып барылачак: фәнни-тикшеренү, укыту һәм тәрбия, эш һәм гаилә, оештыру һәм пропаганда һәм башкалар, — дип яза 1989 елның 9 февралендә “Волжcкая коммуна” газетасы хәбәрчесе Рәфгать Әһлиуллин. - Җыелышта чыгыш ясаган Азат Надиров, Шамил Галимов һәм Илгиз Колючев, имам-хатыйб Вагыйз Яруллин һәм башкалар бу идеяне һәм программаны хуплап, үзләренең тәкъдимнәрен дә керттеләр. Көнүзәк тема буларак татар телен саклау проблемасы яңгырады. Чөнки бу вакытта инде татар авыллары мәктәпләрендә татар теле сәгатьләре кими бара иде. Кызганычка, башка шәһәрләрдә бу проблемага артык зур игътибар бирелмәде.
Җыелышта татар телле газета ачу, күпмилләтле радио- һәм телетапшырулар оештыру проблемасы да күтәрелде. Шунда ук андый мөмкинлек булуы да ачыкланды. Тик техник мәсьәләләрне хәл итү өчен акча гына кирәк икән”…
Өлкәнең төп газетасында басылган шушы күләмле язманы укып, “Туган тел”нең ничек башлануы, беренче җыелышта нинди проблемалар күтәрелүе, ә еллар узгач, нинди казанышларга ирешүебезне күрергә мөмкин.
“Яшьләр йорты”ндагы җыелышта КПСС Куйбышев өлкә комитеты хезмәткәре Рәшит Шакиров, ВЛКСМ өлкә комитеты секретаре Владимир Сластенин, “Яшьләр йорты” директоры Владимир Петров, Яшьләр үзәге директоры Александр Мескин, өлкә халык мәгарифе бүлеге белгече Дамир Гатин, өлкә яшүсмерләр китапханәсе мөдире Разия Букина һәм башка түрәләр катнашты. Алар да татар милли-мәдәни үзәген булдыру идеясен хупладылар һәм ярдәм вәгъдә иттеләр. Вакыт узу белән бу җитәкчеләрнең буш сүз сөйләп утырмавы, кулларыннан килгән кадәр ярдәм итә алулары ачыкланды.
Казан тапшыруларын Куйбышевта күрсәтү турында язылган тагын бер язмага тукталып үтәргә кирәк. Эш шунда ки, 1987 елның ахырында “Прогресс” заводы хезмәткәрләре Минәхмәт Сәгыйров һәм Шамил Галимов бу мәсьәлә буенча Куйбышев телерадиокомитетына һәм өлкә теле- һәм видеодулкыннарны тапшыручы техника үзәгенә мөрәҗәгать итәләр. Бу оешмаларда Казан тапшыруларын карау өчен абонент түләве кебегрәк система тәкъдим итәләр. Димәк, ул вакытта ук түләүчеләргә генә татар тапшырулары күрсәтү мөмкинлеге булган.
Мәсьәләне тикшерү һәм сөйләшүләр бик озакка, 1989 елда үткәрелгән җыелышка кадәр сузыла. Нәкъ шушы җыелышта халыкка бу мәсьәлә буенча мәгълүмат бирелде. Дөрес, анда радио һәм телевидение булдыру идеясе тиешле нәтиҗәгә китермәсә дә, шул вакытта без өченче санлы радиоүзәк директоры Николай Бакумов белән элемтәләр урнаштырдык һәм өч ел да узмады, күпмилләтле «Радио-7″ тапшырулары эфирга чыга башлады.
Хәзер инде беренче җыелышка әйләнеп кайтыйк. Анда бөтен кирәк юридик процедуралар үтәлеп, документлар кабул ителә, татар милли-мәдәни үзәген оештыру комитеты сайлана. Җыелыш протоколы буенча аның беренче әгъзалары буларак Ш. Ахмеров, Р. Абдуллов, А. Абдрәфыйков, Л. Галиева, Э. Кабиров, А. Надиров, Н. Шәрәпов, Д. Субеева, Р. Сәйдуллаев, А. Вәлишев, А. Нәфыйгин, Ф. Давыдов, Ф. Фәрукшин, Р. Яһудин, Н. Галимова, Н. Шәмаков, Г. Камальдинова, Ш. Галимов, Г. Сәйхетдинова, М. Сафин һәм Ф. Вәлиева теркәләләр.
Ә икенче көнне, 22 январьда, оештыру комитеты җиң сызганып эшкә керешә. Шул ук “Яшьләр йорты”ның 26 санлы кабинетында татар телен һәм мәдәниятен торгызу буенча эшләргә әзер булган кешеләр җыела. Оештыру комитеты әгъзаларыннан тыш бирегә Мансур Ямалетдинов, Асия Ногманова, Марат Гыйбадуллин һәм тагын берничә кеше дә килә. Нәкъ шушы кешеләр оешманың беренче адымнарын ясау буенча план билгеләделәр дә инде. Ә 3 февральдә беренче тапкыр татарларның очрашу кичәсе оештырыла…
(Дәвамы бар)
Шамил ГАЛИМОВ.
* * *
К 30-летию Самарского областного татарского общества «Туган тел»
В нынешнем году в татарской общественной и национально-духовной жизни Самары и области отмечаются три памятные даты и все они случились 30 лет, это – создание Куйбышевского татарского культурного центра «Туган тел», начало практической работы по строительству в областном центре Соборной мечети и открытие на базе ШРМ-15 воскресной татарской школы, которая через несколько лет выросла в полноправное муниципальное образовательное учреждение с татарским этнокомпонентом – школу «Яктылык». В связи с этим мы решили напомнить нашим пользователям страницы недавней истории и еще раз рассказать о событиях, которые происходили в татарской среде около трех десятков лет назад.
Как известно, в то время не существовало ни национальных газет, ни интернет-сайтов и куйбышевские татары узнавали о первых за многие годы праздниках Сабантуй, Навруз, «Играй, гармонь!», собраниях общественности и других мероприятиях только через русскоязычные газеты, теле- и радиопередачи. Благо они в годы перестройки начали обращать постоянное внимание вопросу национальных отношений, к тому же в тогдашних газетах работали Л.Ш. Шафигуллина, Р.Н. Аглиуллин, Ш.Х. Галимов, которые, благодаря своей национальной принадлежности и состоянию души, стали первыми пропагандистами татарского национально-духовного возрождения. Много публикаций на эту тему вышло также из-под пера наших коллег Валентины Неверовой, Юрия Орлицкого, Анны Сохриной и других. Возвращая пользователей сайта «Самарские татары» к событиям конца 80-х — начала 90-х годов, мы будем опираться на эти материалы, свидетельства, воспоминания очевидцев, а также другие источники. Это – первая публикация под новой рубрикой, мы планируем продолжать ее в течение всего года.
Куйбышевский Дом молодежи.
«Уважаемые товарищи, мы пригласили вас сюда, чтобы сообща обсудить состояние татарского языка и культуры… Убеждены, что проблемы, стоящие перед татарами Куйбышевской области требуют в нынешних условиях совершенно иных принципов и подходов к их решению… Наше собрание должно стать началом координации усилий татарской общественности в деле решения стоящих перед нами проблем, экзаменом для каждого из нас и покажет руководству области, насколько с нами можно иметь дело…» — такими словами член инициативной группы по созданию татарского культурного центра Шамиль Ахмеров в 18 часов 21 января 1989 года открыл первое за многие-многие годы собрание татарской общественности в куйбышевском Доме молодежи.
Правильно говорят: большое видится на расстоянии. Только по прошествии определенного времени стало очевидно, что какое значение имело это событие для нас: собрание в Доме молодежи не только привело к созданию новой общественной организации, но и стало первым шагом в создании в нашей области широкого народного движения за сохранение родного языка, национальной культуры и традиций татарского народа. Именно широкого народного движения, поскольку историю ныне Самарского областного татарского областного общества «Туган тел», 30-летие которого мы отмечаем в 2019 году справедливо будет рассматривать в контексте общего развития, неразрывной связи и невиданной прежде активизации общественной жизни страны в условиях перестройки конца 80-х годов.
Об основных и успешных делах общества «Туган тел» и возникших после него татарских организаций подробно и не один раз было написано в национальных СМИ, многократно сказано на массовых мероприятиях. Читатели, слушатели и зрители, все, кто причастен к татарской национальной жизни, хорошо знают людей, любящих родную культуру и болеющих за нее. Они за прошедшие десятилетия вложили много времени, труда, сил и знаний для того, чтобы коренным образом изменить национально-культурную и духовную жизнь татарского населения Самарской области. Меньше известны имена тех, кто, не выходя на сцену, за кулисами проводит огромную черновую работу, для того, чтобы многотысячные праздники и другие, менее масштабные мероприятия прошли организованно и приносили пользу нашему общему делу. Но из-за недостаточной их публичности заслуги этих людей ни в коем случае не должны умаляться.
М.А. Мулюков
…Татарское общественное движение конца 80-х годов возникло не на пустом месте, став преемницей татарского общественного движения прошлых эпох. Но необходимые условия для этого сложились только в конце советского периода. Необходимость перестройки всей жизни страны, объявленная в середине 80-х годов новым руководством СССР во главе с М.С.Горбачевым, всколыхнула и татарскую общественность. Летом 1988 года в столице Татарской АССР – Казани группа представителей национальной научной интеллигенции во главе с доцентом исторического факультета КГУ М. А. Мулюковым (1930 – 1997 гг.) выступила с предложением создать, как тогда говорили, неформальную Всетатарскую национальную организацию.
Инициатива получила широкую поддержку во многих городах, областях и республиках, где проживали деятельные представители интеллигенции. В Куйбышев новость об идее казанских интеллектуалов привез летчик Приволжского управления гражданской авиации Фарук Фарукшин, уроженец Татарстана, направленный после окончания КИИГА – Киевского института инженеров гражданской авиации — на работу в аэропорт «Курумоч».
Он стал искать будущих соратников в мечети и во Дворце культуры металлургов. И в обоих местах нашел понимание и поддержку. А вскоре, в перерыве очередного концерта «Ялкынлы яшьлек», прямо за кулисами Ильгиз Колючев осенью 1988 года организовал встречи первых активистов будущего «Туган тел»: Фаика Фарукшина, инженера авиационного завода А. Надирова, многолетнего и верного помощника ансамбля «Ялкынлы яшьлек» А. Нафигина и представителей религиозной общины — В. Кадырова, М. Сафина, Ш. Ягудина.
В то же время совершенно самостоятельно начала работу другая инициативная группа в составе коллег-юристов Ш. Ахмерова, А. Абдрафигова и Н. Шарапова. Они начали свою работу с самого главного — с подготовки юридических документов к регистрации новой организации. А 5 декабря в маленькой квартире Фаика Фарукшина в 2-этажке на углу улиц Аврора и Дыбенко состоялось первое совместное заседание двух групп. На нем было приняты план совместных действий, обращение в обком КПСС и облисполком, где излагались цели татарского национально-культурного общества и просьба о содействии со стороны различных государственных органов. Первым председателем оргкомитета «Туган тел» стал Шамиль Ахмеров.
Следующим важным этапом в создании общества явилось собрание в актовом зале Дома молодежи 21 января 1989 года. На приглашение (афишу, написанную от руки и развешанную на больших остановках городского транспорта и у заводских проходных) отозвалось примерно 150 человек, было много выступавших с конкретными предложениями по возрождению некогда полнокровной татарско-мусульманской жизни в городе.
«Деятельность татарского культурного центра предполагается развернуть по нескольким целевым направлениям: научно-исследовательской, учебно-воспитательной, производственно-бытовой, организационно-пропагандистской и т.д., — писала 9 февраля газета Куйбышевского обкома КПСС «Волжская коммуна» (автор Рафкат Аглиуллин). – Выступившие на собрании инженер Азат Надиров, журналист Шамиль Галимов, руководитель ансамбля «Ялкынлы яшьлек», заслуженный работник культуры РСФСР Ильгиз Колючев, имам-хатыб религиозного общества мусульман города Куйбышева Вагиз Яруллин и многие другие горячо поддержали идею, цели и программу татарского национального культурного центра при Доме молодежи, высказали свои мнения и предложения. Среди самых актуальных назвалась проблема изучения родного языка. Во многих селах преподавание татарского языка пошло на убыль, наметилась тенденция к сокращению числа национальных школ. А в областном центре и других городах, несмотря на актуальность, эти вопросы даже не поднимались…
На собрании также говорилось также об изучении возможности создания в области национальных газет или приложения к областной газете, организации и регулярных радио- и телепередачах на татарском и других языках народов Поволжья. Уже сейчас, оказывается, есть возможность для того, чтобы хотя бы в субботние и воскресные дни показывать куйбышевцам и жителям других населенных пунктов передачи татарского телевидения. Но для технического решения вопроса требуются определенные средства».
Цитата из подробного материала главной газеты области позволяет вспомнить с чего мы начинали, и понять, как решены проблемы, которые ставили татары перед собой и государственными органами 25 лет назад. И сравнить, с чего мы начинали и чего смогли добиться…
В работе собрания татарской общественности приняли участие работник Куйбышевского обкома КПСС Рашид Шакиров, первый секретарь обкома ВЛКСМ Владимир Сластенин, директор Дома молодежи Владимир Петров, директор молодежного центра Александр Мескин, специалист облоно Дамир Гатин, директор областной юношеской библиотеки Разия Букина и представители других органов власти и учреждений культуры. Они поддержали идею создания татарского культурного центра и выразили готовность оказать всякое содействие в его работе (опыт последующей работы показал, что обещания руководители области и города сдержали).
Еще следует остановиться на том месте газетной публикации, где говорится о возможности трансляции телепередач Казани на Куйбышев. Дело в том, что еще в конце 1987 года несколько работников завода «Прогресс» (М. Сагиров, Ш. Галимов) обратились с этим вопросом к руководству Куйбышевского телерадиокомитета (Котову Ю. В.) и областного технического телерадиопередающего центра (Федулову А. Ф.). Там предложили своего рода форму абонентской платы за телетрансляции из Казани. Уже тогда техника связи, видимо, позволяла организовать такой «точечный» показ. Изучение вопроса и переговоры шли долго, до начала 1989 года и собрания в Доме молодежи, на котором было доложено собравшимся о проделанной работе в «телевизионном» направлении.
Правда, та инициатива на том этапе к конкретному результату не привела. Но тогда мы познакомились и наладили отношения с директором радиоцентра №3 Н. В. Бакумов, усилиями которого через три года по нашей просьбе было создано многонациональное «Радио-7 из Самары».
…Вернемся к первому собранию. На нем были выполнены все необходимые юридические процедуры и избран оргкомитет по созданию Куйбышевского татарского культурного центра «Туган тел». В него вошли (список приводится по протоколу собрания): Ш. Ахмеров, Р. Абдулов, А. Абдрафигов, Л. Галиева, Э. Кабиров, А. Надиров, Н. Шарапов, Д. Субеева, Р. Сайдуллаев, А. Валишев, А. Нафигин, Ф. Давыдов, Ф. Фарукшин, Р. Ягудин, Н. Галимова, Н. Шамаков, Г. Камальдинова, Ш. Галимов, Г. Сайхутдинова, М. Сафин, Ф. Валеева.
Уже на второй день, 22 января, в воскресенье, центр фактически приступил к работе: в комнате № 26 на втором этаже городского Дома молодежи собрались те, кто пожелал заняться непосредственной работой по возрождению татарского языка и культуры. Сюда, кроме членов оргкомитета, пришли Мансур Ямалетдинов, Асия Нугманова, Марат Гибадуллин и другие. Они наметили первый план мероприятий.
А 3 февраля в клубе «Аврора» состоялся первый татарский вечер встречи…
(Продолжение следует).
Материал подготовил Шамиль ГАЛИМОВ.
Просмотров: 1847