Чын тарихны күпләр белер

Чын тарихны азлар белә – хәбәрдарлар гына,
Чал Болгарны хәтерләтә – хәрабәләр генә…

Җитмешенче елларда бер шагыйребез, ялгышмасам, Равил Фәйзуллин, уфтанып, әнә шулай язган иде. Шөкер, чын тарихыбызны инде күпләр белер. Җиде томлык татар тарихы нәшер ителеп бетү турында матбугатта хәбәрләр басылса да, әлеге зур хез­мәт хакында тәфсилле сөй­ләшү булганы юк әле. Табигый, бу сөйләшүне әлеге биниһая зур эшкә юнә­лешкә биреп торган Тарих институты директоры Рафаил Хәкимовтан башладык.

Шунысы кызык: иллә­ребез арасында мөнәсә­бәт­ләр катлауланып киткәнче, җиде томлыкны яхшы сыйфатлы, үтә җиңел кәгазьдә Истанбулда бастырып өл­гер­гәннәр икән (ни кызганыч, аның тиражы – 500 генә данә). Кыяфәтенә, авырлыгына караганда эчтәлеге мөһимрәк, билгеле. Шулай да кулланганда, бүләк ит­кәндә монысы уңышлырак димәкчемен. Әлеге хез­мәтне укырга теләгән кеше интернетта tataroved.ru сай­тына кереп, шуның “Тюрко-та­тарский мир: текущие новости” бүлеген­дәге 23.10. 2015. Презентация семитомного академического издания “История татар с древнейших времён” дигән бү­лек­чәсендә җиде томлык­ның электрон версияләре белән таныша ала.

– Соңгы, җиденче томны карап чыктым әле. Авторлары арасында Михаил Горбачев, Минтимер Шәймиев, Эмиль Паин кебек күренекле шәхесләр бар. Башка томнарда Добружа, Америка татар га­лимнәрен күрү дә кызык булды. Шушы җиде том арасыннан Сезгә иң якыны кайсы?

– Тәгаен генә әйтү авыр. Бөтенесе дә үз балам кебек якын. Беренче томны яздырганда Миркасыйм Госмановка бик “каты” басым ясаган идем. Борынгы чорны язып булмас, бик авыр, дип аптырап торган иде ул. Төрки халык­лардан татарлар әллә ни аерылмаган дә­вер әле бу. Төрки каһанлык, һуннар заманы. Бу хакта аз язылган, татарга кагылышы ае­рмачык күр­сәтелмәгән диярлек. Шуңа күрә Миркасыйм абый, ай-һай, булырмы икән, дип шик бел­дергән иде. “Син тарихчы түгел. Аңла­мыйча-бел­ми­чә, кеше­нең башын катырып, бутап йөр­мә монда”, – дип әйтсә дә, мин үҗәт­ләнеп, үзем­некен иттем. Үзе алай усал булмаса да, аның шулай каты гына әйтә торган гадәте бар иде.  Әлеге заманнар буенча Кляш­торный – бик яхшы бел­геч, сөйләшеп карыйк, ул нәрсә әйтер, дип үгет­лә­дем мин аны. Ниһаять, өчәү­ләп сөй­ләшеп утырдык.

Татарлар кайдан килеп чыккан? Төп тамырлары кай­да? Шуны әйтмәсәк, дә­лилләп күрсәтмәсәк, тарихыбыз аңлашылмаячак. Те­ләсә кем шундый сорау би­рергә мөмкин. Зур бер том булмаса да, бәлкем киңәй­телгән кереш сүз сыман хез­мәт пәйда булыр, дип тәкъ­дим иттем. Монысы үлде, монысы югалды, хәзер монысы язмый, дип баш кашып торганнан соң, ярый, кереш сүз булырмы, бер хезмәт килеп чыгармы, дип Сергей Григорьевич алынырга булды. Тора-бара баш­­­ка галим­нәр табылды. Безне инде оныттылар дип исәпләүче өлкән тарихчылар сөенде әле. Беренче китап, беренче том бер үрнәк-өлге булды. Шуңа карап, без бүтән томнарны да эшләдек.

Өченче том Алтын Урдага багышланды. Бу инде аң­лашыла. Бөтендөнья тарихында үзе бер борылыш чоры дип әйтеп була аны. Азия, Европа өчен дә мөһим чор бу. Ул вакытта без байтак булганбыз, татар булмаган байтак халык татарлашкан. Шуңа ул кадерле.

Егерменче гасыр инде миңа якынрак. Мин үземне шул чор буенча белгеч дип әйтә алам. Узган гасырның туксанынчы елларында суверенитет хәрәкәте башланганга, без җиденче томда ул чорны да чагылдырдык. Тарихта гадәттә бүгенге чорны язмыйлар. Гадәттә ке­ше­ләре, шул заман сәя­сәт­че­ләре бакыйлыкка күч­кәч кенә язалар. Икенче яктан караганда, әле бит алар арабызда йөри. Аннан мәгъ­лү­матларны архивтан эз­ләргә кала. Бу кеше­ләрнең үзлә­реннән сорап, үзлә­рен­нән дә яздырырга була. Нигә бу мөмкинлектән файдаланып калмаска?!

– Әлеге томны язганда, Сез бу чорны яхшы белә­сез, үзегез ни әй­тер­сез, дип, Фикрәт Табиевка, Го­мәр Ус­мановка мөрә­җә­гать итмә­гән идегезме?

– Беренчедән, барча кеше дә яза алмый. Йә интервью сыман аласың да, мә­ка­лә итеп эшлисең. Дөрес, Го­мәр Исмәгыйлевичнең язасы килгән иде. Аның бе­лән бу хакта сөйләшкәнем, шактый акыллы фикер ишет­кәнем булды. Хәтере бик яхшы иде. Ни кызганыч, үзе язмады, интервью да килеп чыкмады. Үз вакытында РФ милли эшләр министры булган Вячеслав Михайлов та, язам-язам, дип йөрде – тәвә­кәлли-өлгерә алмый кал­ды. Андый үкенечләр булды.

– Горбачев үзе яздымы, әллә аның өчен яр­дәм­челәре язып бирдеме?

– Аның фонды бар бит. Шул фондта эшләүче егетләр, без язганны төзәтеп-ре­дак­цияләп чыкты, диде. Аның фикерләре кереп калды, дип авыз тутырып әйтә алабыз.

– Дүртенче том турында сөйләгәндә, бу хез­мәт­нең яңалыгы шунда: мо­ңарчы бер китапта барча татар ханлыклары тарихы берьюлы яктыртылганы юк иде әле, дип әйткән­нәр иде.

– Әйе, шулай. Гомумән, ул том шактый озак, авыр язылды. Дүртенче-бишенче томнар иң ахырдан чыкты да. Хикмәт шунда: татар хан­лык­лары буенча белгеч­ләр аз. Ярый әле Казан ханлыгын өйрәнүгә Михаил Худяков бик яхшы нигез салып калдырган. Кырым ханлыгы буенча чы­га­нак­лар аз. Фран­циядә, Төр­­­кия­дә аз-маз өйрә­нелгән. Менә үзебездә Илья Зайцев докторлыкны як­лады, аның мәгълүматы бар. Ул өлеш шактый гына өйрә­нел­де. Себер ханлыгы буена авыррак булды. Соң­гы елларда гына Себердә бер­ничә галим бу юнәлештә яхшы эшли. Ногай Урдасы буенча Вадим Трепавлов док­торлыкны әйбәт кенә яклады. Татар ханлыклары буенча кем­нең нәр­сәсе басылганын, дәрә­җә­сен дә карыйбыз. Шуны эшкәр­теп, без­гә яраклаштырып яза ала­сың­мы, дип сорыйбыз аңар­дан.

Галимнәр һәрберсе үзен даһи дип саный ич. Төрле фикер була, кай­бер­ләре капма-каршы фикердә тора. Уртак фикергә килү өчен конфе­ренцияләр уз­ды­расың. Шуңа күрә дүр­тенче томны эшләү катлаулырак булып чыкты. Мин бишенче томнан бик үк канәгать тә түгел. Ләкин бу буталчык заманны урыслар да төрлечә аңлата. Анда чыганаклар җитә, ул дә­вер­не өйрә­нү­челәр азрак. Гомумән, галимнәр ул чорны сәяси күзлектән чыгып яза. Килә­чәктә дә бу дә­вер­не яхшылап өйрәнергә кирәк булачак.

– Рафаил әфәнде, менә энциклопедияләрне бер­ни­чә елдан редакцияләп, яңадан нәшер итәләр. Әле­­ге җиде томлыкны да ун-унбиш елдан кабат ре­дак­цияләп, яңа мәгъ­лү­матлар белән баетып, янә нәшер итәргә мөм­кинме? Әллә бу эшкә нокта куелганмы инде?

– Әлбәттә, яңа, икенче бас­маны эшләячәкбез. Һәр томга безнең бер бүлек бер­­кетелгән. Алар шул җә­һәт­тәге яңалыкларны кү­зәтеп бара. Аерым алганда, әүвәл басылса да, беренче томга кертерлек әллә ни яңа материал юк. Ә менә өченче томга кертерлек шактый яңа материал җыелды. Элеккеге фикерне әллә ни үзгәртмәсә дә, аны өченче том + дип, өстәмә итеп, бәлкем, нәшер итәрбез. Хәзер без ике телдә – урысча һәм ин­глиз­чә “Алтын Урда – бөтен дөнья тарихында” дип яңа китап эш­ләп бетердек. Инглизчә­сенә Брита­ния­дә бер нәш­рият та бар. Акчасын таптык. Без аны Оксфорд уни­вер­ситеты бе­лән бер­гә­ләп эшлибез. Татар тарихын пропагандалауда алга таба тагын бер адым булачак бу. Шуннан соң без, бәлкем, өченче томның да икенче басмасын чыгарырбыз. Икен­че томга аз-маз материал җыелды. Дүртенче-би­шен­­че томга әл­лә ни яңа нәрсә юк. Алтынчы томга исә яңа карашлар туып бара дип әйтсәк тә буладыр. Авыллар тарихын өйрә­нә башлагач, татар җирле­гендә капитализм шуннан, ни­гездә Казан артыннан чык­кан икән дигән фикергә килдек. Авыл­лар тарихын өй­рәнү алтынчы томны үзгәртәчәк.

– Ун-егерме елдан татар тарихы, эшкәртелеп, кабат басылырга мөмкин дип аңларгамы инде моны?

– Әлеге эшкә кереш­кән­дә, бер-ике буынга җит­сен инде бу, дип сөйләшкән идек Миркасыйм абый бе­лән. Шак­тый төпле, җит­ди хезмәт булды бу. Төп сюжетын үз­гәртеп булмаса да, нәр­сә­не­дер үзгәртергә мөм­­­кин. Сәя­си тарих булырга мөмкин. Мөгаен, боларга авыллар тарихы өстә­лер. Тора-бара икен­че басма кирәк булыр инде.

– Россиядәге, Европадагы халыкларның менә шушындый җиде яисә ун-унбиш томлык тарихы бармы?

– Европада бар инде. Иң әүвәл французларны алыйк. Германиянең шанлы тарихы бар. Немецларның XIX гасырда ук классик тарихы язылган. Грек тарихын да немецлар язган. Французлар үз тарихларын язуда алга таба тагын бер адым ясады. Моны инде бүтән караш дип әйтер­гә бу­ла. Без язганнарны сәяси караш дип әйтергә мөмкин. Французлар методо­ло­гия­сенә таянып, без дә үзе­бездә капитализм кайдан килеп чыкканлыгын өйрәнә башладык.

– Тагын кайсы халык­лар үрнәгенә иярергә мөм­кин?

– Безнең өчен Британия тарихы да – өлге. Циви­ли­зациягә элек-электән аның үз карашы бар. Ә менә аме­риканнарның тарихы алай ук тирән түгел. Тарих фәненә XVIII-XIX гасырда немецлар ныклы нигез салды. Хәер, урыс тарихын да немецлар язды. Билгеле, алар үз­ләрен­чә язды. Әмма әлегә урыс­ларның яңа тарихы юк. Карамзин, Соловьев, Ключевский тарихы бар. Тик менә мондый, академия исемен­нән чыккан тарихлары юк.

– Димәк, без – татарлар – элекке СССР билә­мәлә­рендә шушындый саллы җи­­де томлык тарихын чыгарган беренче халык?

– Казакълар язган иде, әмма анда бик каты тән­кыйть китте. Шуннан соң алар, яңа редакция оештырып, кабат башладылар. Үрнәк итеп без­нең җиде томлыкны алдылар. Тө­рекмәннәр дә бу эшкә кереште. Өченче том чыккач, күбесе кузгалды. Россиядә ун­биш томлыкны эшләргә ки­рәк дип тотынмакчылар иде. Украина белән ыгы-зы­гы, сугыш чыккач, ниш­ләргә белми, аптырап калдылар. Чөн­ки эшне Ки­ев­тән башлаганнар иде. Менә шушылай та­рихны бүгенге сәясәткә, дәү­ләт заказына “бәйләп” куйсаң, эш барып чыкмый. Дәүләт үзгәрә, Әби патша урынына коммунистлар килә дә яңадан язарга туры килә. Безгә исә сәяси күзлектән басым булмады. Максатчан акча да бүлеп бирелмәде. Өчен­че том чыккач, Президент булгач кына, Миңне­ханов безгә акча бирде. Алдагы өч томга дигән акчаны без үзебез таптык. Иң авыр чорда – беренче томга “Татнефть” бер­­ләшмәсе булышты. Икенче томга Петербургтан бер эшкуар бирде. Өченче томны бастыру өчен кирәк булган акчаны бер программа аша алдык. Аннан максатчан китте. Го­мумән, безгә бер яктан да басым булмады. Үзебез халыкара кон­фе­ренцияләр оештырып, үз фикеребезне көчләп такмыйча, яздыруга ирештек. Нишләп сезнең беренче том­ның мөхәр­рире Кляшторный – чит милләт кешесе, татар га­лим­нәре беткәнме әллә, дип дәгъва бел­дерүчеләр дә булды. Иң борынгы чор буенча аннан да яхшырак нинди белгеч бар соң? Ул – бөтен дөнья­да танылган галим. Шулай дигәч, тән­кыйтьләүчеләр дә килеште. Без шулай яхшы авторларны табарга тырыштык. Бәл­кем мин кайберәү­ләр­нең фикере белән килешмимдер дә. Ләкин ул – танылган, яхшы мәгълүм галим. Ми­нем дә фикерем дөрес булмаска мөмкин. Бу юнә­лештә иң яхшы белгеч булсын: таләп шундый булды. Беркем дә диярлек баш тарт­мады. Әллә ни акча сораучылар да булмады. Чын галим башкачарак карый. Менә Оксфорд галимнәре фәнни мә­ка­ләләрен җибәр­де, берсе дә аванс сорамады.

– Сез томнарда фәнни мәкаләләре дөнья күргән галимнәргә түләгән­сез­дер бит инде?

– Әлбәттә, түләдек. Мәс­кәү бәяләре белән тү­ләдек. Җиде томлыкның күп­челек авторы – Мәс­кәү­неке яки чит илнеке. Әл­лә ни кыйбатка төшмәде. Ме­нә кон­фе­рен­цияләргә галим­нәр, ас­пирантлар килә. Темалар туплана. Кемдер докторлыгын яклый. Алда телгә алганымча, Илья Зайцев яклады. Алтын Урдадагы хокук эшлә­ренең торышы буенча (без­дә бу өлкә начар мәгълүм иде) Петербург галиме Роман Почекаев яклады. Хәзер ул борынгы төрки чорны өйрәнә. Бездә эш­ләүче Алмаз Мө­хәм­мәдиев төрки хокук буенча җитди хезмәт язды. Гомумән, Рос­сиянең күп кенә шәһәр­лә­рендә төрки чорны өйрә­нүче аспирантлар пәйда булды. Хәзер ур­дачылар сафы ишәя дип горурланып әйтә алабыз. Ике елга бер мәртәбә Алтын Урданы өй­рәнүгә багышланган гыйль­ми җые­лыш уздырабыз. Узган ел шундый бер конференцияне Голлан­дия­дә үткәрдек. Менә Оксфорд үзенә шуны бер төп тема итеп алды. Кембридж Алтын Урда нумизматикасы дигән темага тукталды. Польшада бу теманы элек тә өйрәнәләр иде. Күзгә ташланып тормаса да, Алтын Урда белән кызыксынучылар кү­бәйде хә­зер. Әле ме­нә “Золотоор­дын­ское обозрение” дигән журнал чыгарабыз. Европадагы ун университет бу җә­һәттә журнал белән хез­мәт­тәшлек итәргә теләк белдерде. Кырымда чыгара башлаган “Крымское обозрение” журналыбыз да танылып ки­лә. Болай популяр булыр дип үзебез дә көт­мәгән идек.

Рәшит Минһаҗ.

“Ватаным Татарстан”,   (№ 18, 09.02.2016)

Просмотров: 1467