Болгар: тарту көче арттымы, кимедеме?

Болгар тарихка, үткәнебезгә карашыбызны үзгәртте, горурлык хисләре уятты. Анда барган эшләрне җентекләп күзәтеп бару, һәр үзгәрешкә карата үз фикереңне җиткерергә тырышу – олысына да, кечесенә дә хас күренешкә әйләнде. Шулай булмый ни, тарихыбызның данлы сәхифәсе булган Болгарны яратабыз, аның тагын да үсүен, камилләшүен телибез бит. Дөрес, камиллекнең чиге юк, шулай да аның тарихи йөзе матуррак, шартлар тагын да уңайлырак булсын иде.

Дөрес, эшләгән кешегә таләп­ләр дә зурдан куела. Татарстан­ның Дәүләт Киңәшчесе Минти­мер Шәй­миев тә шулай ди, шул ук ва­кытта туристларны җәлеп итү ягын кайгыртырга кирәклеген дә ас­сызыклый. Менә шуңа күрә без бу юлы Болгарга гап-гади турист бу­ла­рак бардык һәм сәфәр кы­лу­чылар күзлегеннән уңай, тис­кәре якларны ачыкларга ты­рыштык.

Соңгы биш елда Татарстанга килүче туристлар саны 70 про­центка арткан. Узган елны рес­публикага 2,7 миллион кеше килеп киткән. Аларны без, бе­ренче чи­рат­та, этнотуризм бе­лән кызык­сын­дыра алабыз һәм андый мар­шрутларда Татарстан – нинди ре­с­публика, монда нинди халык яши, алар ни белән шөгыль­ләнә, кебек сорауларга җавап би­рә белергә дә тиешбез. Болгар һәм Свияжск ке­бек җир­ләрдә Та­тарстан һәм та­тарлар турында мәгълүматны бул­дыра алганча би­рергә булыр иде. Шул ук ва­кыт­та уңайлыклар ту­рында да кай­гыр­тырга була. Уңай­лык дигәнең сәфәр өчен сай­ланган транс­порт­тан ук башланса, ях­шы булыр иде.

Болгарга үз машинаңда да, су юлы буйлап “Метеор“да һәм Ка­занның “Южный” вокзалыннан автобуста да барып була. Су юлын сайлаганда, елга порты вокза­лына берничә көн алдан шал­тыратып, сез барасы көнгә билетлар бармы, юкмы икәнен белешергә кирәк. Мәсәлән, бу юлларны язганда, иртәгә билет юк, калган көн­нәр турында кассага килеп белешегез дип җавап бирделәр. “Метеор” иртәнге сәгать сигездә Казаннан кузгала, кире 15 сәгать 40 минутта алып кайта. Су юлын сайлаганда үзеңә алдан ук экскурсовод юллап куясы юк. Бу очракта каршы алалар, сәяхәтне кайдан башларга, музей-тыю­лыкта нәрсәләргә игътибар итәр­гә кирәклекне тәфсил­ләп аңлата­лар. Сүз уңаеннан, би­редә экс­курсияләр 320 сумнан (балалар өчен 180 сум) башлана. Экс­курсия­сез карап йөрүчеләргә музейларга керү бәясе уртача 70-150 сум тирәсе. Экскурсоводлар исә, аккредитация үткән, теләсә нинди сорауга җавап бирә һәм экскурсияне кызык алып бара. Бу мар­шрутның кимчелекле ягы: “ме­теор”га билетлар алдан сатылса да, анда урын күрсәтел­мәгән. Шунлыктан халык портка берәр сәгать алдан җыела, “метеор” килеп туктагач, этешә-төр­тешә кереп, җай­лырак урынны алып калырга тырыша. Әйткә­ләш-үпкә­ләш­сез урнашып булмый, әлбәттә. Бигрәк тә үткенлек, җитезлек ягыннан яшь­ләрдән калышкан апа-әбиләргә авырга туры килә. Килеп төшкәч, экскурсия төркеменә кушылмасаң, ашау-эчүне оештыру ягыннан проблемалар килеп чыгарга мөм­кин. Хәер, бусы турында соңрак. Су юлы белән тизрәк барып җитәбез дип уйласагыз, ялгышасыз. Барыбер ике сәгать тирәсе барасы. Машина белән кузгалганда да, шул чама вакыт уза. Автобус 2,5 сәгать бара.

Гафу итегез, бездә урын юк…

Тарихи җирлеккә аяк баскач та, иң беренче чәй эчеп аласы килә. Дүшәмбе көнне музей-тыюлык ягындагы кафелар эш­ләми икән. Ик­мәк музеендагы чәй йорты, “Чыңгысхан” рестора­ны һәм “Ак мәчет” кафесы кала. “Чыңгысхан” рестораны күбрәк туроператорлар белән эшли һәм андый төр­кемнәр 160 урынның барысын да биләсә, (икенче катта никах, туй мәҗлесләре үткәрелергә мөмкин) үз хуты белән килгән кешеләргә, гафу итегез, бездә урын юк, дияргә мәҗбүр булалар икән. Андый көннәрдә чәй йортында су буе чират. Анда инде, җаның ни тели шуны ашатабыз, дип тормыйлар, нәрсә калган, шуны ал, дип кенә җавап бирәләр. Бусы – Кукмарадан килгән Илшат Газизов сүзе. Бер килгәндә шундый хәлгә тарыгач, бу юлы алар чәй, ризыкны үз­ләре белән алганнар. Карчыкларны чиратта тотып булмый, өстә­венә чәен алсаң да, утырыр урыннары буш булмый анда, ди Илшат.

Икмәк музееның коммерция директоры Илдар Гыйззәтов, андый проблема бар һәм без хәл итү юлларын эзлибез, дип белдерә:

– “Чыңгысхан” рестораны чама белән 120 кешене сыйдыра. Моннан тыш безнең ике коймак йорты һәм чәй йортыбыз бар. Чәй йортына чама белән 30-40 кеше керә ала. Ресторан күбрәк турист төркем­нәре белән эшли. Шуңа күрә чәй йортында да 190-360 сумлык биз­нес-ланчлар керт­тек. Сезон вакытында теләү­челәрнең барысын да кабул итә алмыйбыз, шуңа күрә чатырлар корырга уйлыйбыз. Әм­ма ха­лык­ның нәкъ менә икмәк музеенда тәгам җыясы килә шул. Без менә үз хутлары белән килгән халыкны да югалтмаска тырышабыз.

Илдар Гыйззәтов бу җәһәттән милли аш-суга өстенлек бирүлә­рен, чит ил кунаклары килгәндә, күчтәнәчкә үзләрендә пешкән түгәрәк ипиләр әзерләүләрен дә сөйләде. Бу икмәкне “Чәй йор­ты”нда теләгән һәр кеше сатып ала ала, бәясе – 50 сум.

Бервакыт без, Болгар музей-тыюлыгында хәләл ризык табу кыенрак, дип язган идек. Әле күптән түгел генә биредә “Ак мәчет” кафесы ачылган. Аның хуҗасы, шәхси эшмәкәр Илдар Габидуллин әйтү­енчә, алар нәкъ менә гади халыкка хезмәт итәргә телиләр. Шунысы кызык: 40 кеше сыйдырышлы кафеда, бәяләр кыйммәт кебек тоелса, хуҗа белән сатулашырга була икән. “Барыбыз да матур киенергә тырышабыз, бер-беребездән аерылмыйбыз да диярлек. Әмма кайберләребезнең финанс хәл­ләре бик яхшы булмаска мөмкин. Андыйларның хәленә керергә тырышабыз. Без – биш вакыт намаз укый торган кешеләр. Безгә башкача килешми дә”, – ди ул.

Илдар белән гади халыкка чәй эчүне оештыру турында да гәп­ләштек. Монда җирне аукцион аша алу нечкәлекләрен аңлат­ты ул. Әйтик, өстәл белән самавыр чыгарып утырту өчен дә җирне арендага алырга кирәк. Аренда бәясе исә теләге булганнарны куркытырга мөмкин, ди ул. Үзенең дә ачык һавага өстәл­ләр чыгарып тезәсе бик килә. Әмма бу эшнең акланырмы, юкмы икәненә инанмыйча, алай эшләргә ашыкмый әле ул. Аннан килеп, кече эшмәкәрлеккә яр­дәм кирәк дип күпме генә сөйләнсә дә, биредәге эшмәкәрләр үз-үзеңә һәм Аллаһы Тәгаләгә генә ышанып була, дигән фикердә. Ә Илдарның хәлләре алдарак. Туристлардан тыш ул, Ислам академиясен төзү­челәрне дә ашата. Сүз уңаеннан, монда бәяләр, ни генә дисәң дә, гади халыкка якын­рак.
Ак мәчеттә халык аз. Руслан хәзрәт Фәрхетдинов, биредә күп­челек руслар яши, җирле халык йөрмәгәч, туристлар хисабына гына мәчетне тутырып булмый дигән фикердә. Музей караучысы Роза Сәгыйрова, мәчеткә төрле милләт кешеләре килә, без аларга итәк, яулыклар бирәбез, карыйлар, кызыксыналар, дип сөйләде. Дини эчтә­лектәге сувенирларны да теләп алалар икән. Болгарда истәлеккә тагын ниләр алырга мөмкин соң?

“Мин Болгарны яратам” магниты һәм вәссәлам

Төрле сувенирлар тәкъдим иткән сәүдә нокталары биредә бихисап. Әмма, барысында да бер төрлерәк продукция сатыла. Болгарда эшләнгән нәрсә бар, дип сорасаң, гипстан, агачтан ясалган декоратив тәлинкә, магнитлар күрсәтәләр. Екатерина Серягина ноктасында, мәсәлән, үзләре ясаган кружка, тәлинкә, шамаилләр бар. Калганы – Кытай продукциясе. Үз продук­ция­лә­рен өйләрендә ясыйлар икән. Остаханә алу турында уйласалар да, әлегә мөм­кин­лек юк, диләр. Рәссам Наталья Максимова да өендә иҗат итә. Ул үзе ясаган картиналар, китапчык-магнит­лар, агач эшләнмәләре белән сәү­дә итә. Бәяләр узган елгыча калды, сатып алучылар саны кимеде, ди алар. Сәбәбен нидә күрәсез, дигәч, узган елны шушы ук әйберне алгач, быел да шуны алмас бит инде диләр, тауар бертөрлелеген үзләре дә күрә.

Сәүдә нокталары халыкка, бигрәк тә чит ил кунакларына берни дә бирми дисәк, ялгыш булмас кебек. Ә бит монда һәр районны берәр ноктага җаваплы итеп беркетергә булыр иде. Кукмара – киез эшләнмәләрен, Саба – агач савыт-сабасын, Арча – чи­текләрен куйса, Татарстанда нинди халык яши дигән сорауга җавап нинди тулы буласы да бит. Юкса һәр районның үзенчәлеге, тәкъдим итәр тауары бар. Бу җәһәттән Туризм буенча Татарстан дәүләт комитеты рәисе Сергей Ивановның: “Татарстанда сувенир дигәч, һаман да түбәтәй, чәкчәк, казылыкны күз алдына китерәләр”, – дигән фикере искә төште. Ул татар күн мозаикасы, киез сәнгать эшләнмәләрен, ука белән чигүле тауарларны тәкъ­дим итәргә кирәклеген дә кү­тәреп чыккан иде. Мөмкин булмас эш түгел бит юкса.

Сәүдә нокталары хуҗалары исә аренда бәяләренең кыйм­мәтлелегеннән дә зарланып алды. Кайберләренең икешәр урыны булган, берсен япканнар, ак­ламый, диләр. Уртага салып сөй­ләшер мәсьәләләр барлыгын, үзгәрешләргә әзер булуларын да белдерә алар.

Фатыйма әби, үрдәк һәм башкалар

Фатыйма әби Җиһаншина бе­лән Кече манара тирәсендә таныштык. Ул гаиләсе белән Әл­мәттән килүләре, мондагы матурлыктан күңеле тулуы турында сөй­ләде. “Үрдәккә хәтле пешереп алып килдек инде, балам. Утырып ашар урыны гына җай­сыз­рак булды. Эскәмияләре дә бар, күләгәсе юк. Чатыр да юк, киң ябалдашлы агачлар да юк”, – ди ул.

Фатыйма әби хаклы, күпме нужа чигеп асраган сыерының сөтен дәүләткә 15 сумга саткан авыл кешесе, ресторанга кереп, 70 сумга чәй эчә алмый бит инде. 30 сумы да йөрәген авырттырачак әле аның. Акчасы юклыктан түгел, үз хезмә­тенең бәяләнмә­венә тагын бер кат инанудан эчтән сызачак ул. Иң беренче Фатыйма әбиләр турында уйласаң, монда эскәмия тирәсенә зонт, адым саен чүп савытлары урнаштырылыр иде. Мин билет сату урыныннан Кече манарага кадәр җирдә, Ак мәчет территория­сендә аларны күрмә­дем. Машина кую урыны янында зур-зур контейнерлар бар-барын. Анда вак кына әйбер тотып якынаясы бер дә килми икән, “хуш ис” ерактан ук өр­кетеп тора.

Пристань тирәсе исә тагын да купшыланган, кызыл мунча урыны, ул тирәгә утыртылган агачлар, чәчәкләр бик матур. Әлеге дә баягы, күләгә юк. Монда йөргәндә, Президент Рөстәм Миңне­ханов­ның инстаграмдагы шәхси сәхи­фәсе искә төште. Ул кайсыдыр бер шәһәрдә суга терәп үк куелган шезлонгларны, андагы халыкның аякларын суга төшереп ял итеп утыруларын фотога төшереп куйган иде. Шәп идея! Болгар яр буенда әлегә дулкыннар чыгарган чүп-чар белән балык үләксәләре генә.

Дөрес, Болгар музей-тыю­лы­гы көннән-көн гүзәлләнә, уңай­лы­ла­на бара. Ак мәчет ягыннан көн буе Коръән сүрәләре яңгырап тору әйтеп бетергесез рәхәтлек бирә. Безнең халык булганнан канәгать булучан. Фатыйма әби дә, кояшта әлсерәсә дә, үкенечле булмады, бик матур җир икән бу, дип шөк­рана кыла. Шунысы да бар: булдырган җирдә тагын да булдырганнарын күрәсе килә. Шул чакта Болгарның үзенә магнит кебек тарту көче тагын да артыр иде.

Язмада күрсәтелгән фактлар уңаеннан Болгар музей-тыюлыгы җитәкчесе Фәргат Мөхәммәтовның фикерләрен белештек. Ул мондый аңлатма бирде:

– “Икмәк музее” – коммерцияле проект. Ул безгә туристларны кабул итүдә зур ярдәм күрсәтә. Туристлар саны исә артканнан-арта бара. Әйтик, 2010 елда Болгар җиренә 51 мең 209 кеше аяк басса, 2015 елда без 349 мең 675 туристны кабул итеп алдык, ә 20 августка булган мәгълүматларга карасак, без инде узган елгы чикне узганбыз һәм 369 мең 388 кешегә хезмәт күрсәткәнбез. Чыннан да, туклану мәсьәләсендә кыенлыклар килеп чыкканын күрәбез, мондый нокталарны мөмкинлек булган саен арттырабыз. Тыюлык территориясен­дә 7 туклану урыны бар, тагын 3не ачарга җыенабыз. Эшмәкәрләр белән сөйләшеп, бәяләрне контрольдә тотарга тырышачакбыз.

Сувенирлар җәһәтеннән дә үзгәрешләр юк түгел. Үз һө­нәр­челәребез бар, соңгы елда алар әзерләгән продукция сыйфатсыз тауарлар санын бермә-бер киметте. Болгарда профессиональ сәнгать әһелләре эшли. Туристлар чүлмәкче, тукучы, рәссамнар бүлмәләрен ярата, анда җитештерелгән продукцияне теләп ала. Мондый тауарларның күләмен арттыру буенча фикер алышу бара.

Югарыда телгә алынган Мөхәммәдьяров урамына чүп савытлары куелу планлаштырылган иде. Җәмгысы 34 савыт куелачак һәм 3 туктап ял итү урыны ясалачак. Ә яр буйларын, гомумән тыюлык җирләрен 8 кеше көненә 3 тапкыр җыештыра. Әмма дулкыннар чүпне чыгарып кына тора шул. Нишлисең, быел балыклар күп үлә.

Шунысын да искәртик: яр буен төзекләндерү проекты расланды. Аның нигезендә Болгар цивилизациясе музееннан Габдрахман сәхабә коесына аерым маршрут та каралган. Гомумән алганда, кимчелекләрне бетерүдә даими эш алып барыла.

“Ватаным Татарстан” (№ 124, 26.08.2016).

Просмотров: 1237