18 марта писатель, главный редактор газеты «Мәдәни җомга», лауреат премии Тукая Вахит Имамов отметил свой 70-летний юбилей. «Миллиард.Татар» публикует перевод статьи коллег из «Интертат».
- Вахит абый, 70 лет – это много? Как вы ощущаете себя в этом возрасте?
- Если мужчина здоров к этому возрасту, то стареть он не торопится. Я тоже не спешу стареть, потому что чувствую себя по-прежнему хорошо. Энергии у меня не убавилось, в противном случае я бы это понял по снижению продуктивности. Пишу я не меньше. Сравниваю себя с собой в возрасте 40-50 лет — темпы такие же. Газета забирает много времени, поэтому художественные произведения не пишутся в прежнем объеме.
- Женщины красивые привлекают?
- Конечно, я любуюсь красотой женщины. Это ведь дано природой. Правда, эта красота будоражит сердце по молодости, сейчас уже не так. Иногда вижу привлекательную женщину — и чувства могут заиграть, хочется поговорить, пофлиртовать, но это — мимолетные чувства.
«Бахтияр Канкаев, Канзафар Усаев, и они, как и Салават Юлаев, имели военную степень бригадира»
- Читатели вас знают как автора исторических романов, солидных статей по истории татарского народа. Почему именно история, а не какая-то другая тема? Как вы пришли к этому?
- Больше всего мне больно за то, что татарский народ не знает своей истории. Всегда искажают нашу историю, изображает нас какими-то жалкими, убогими, будто татары всегда были прислугой. Для многих нас нет. Из-за такого искажения истории еще в молодости у меня в душе загоралось недовольство. Когда стал сам работать в архивах, и видеть настоящую нашу историю, то во мне росло возмущение тем, что все подстраивается под свою идеологию.
Интерес к истории у меня родился еще в школе, и со временем он только усилился. В седьмом классе сестра принесла роман Степана Злобина “Салават Юлаев” в переводе на татарский язык. Вслед за ней я тоже прочитал этот роман. Уже тогда задался вопросом, почему же у башкир есть герой Салават Юлаев, а у нас, татар, такого человека, кем можно было бы гордиться — нет? Много лет этот вопрос не давал мне покоя. Откуда у 13-летнего мальчика такие мысли — не знаю. Уже попав в архивы, я узнал, что были такие личности, как Бахтияр Канкаев, Канзафар Усаев, и они, как и Салават Юлаев, имели военную степень бригадира. Канзафар Усаев и Салават Юлаев примкнули к Пугачеву в один день — 5 июля 1774 года, у каждого было по 2 тысячи человек в отряде. Это случилось в один день, в один час. Пугачев признавал обоих, но в историю вошел только Салават Юлаев. В Башкортостане Салавата Юлаева изучали множество ученых, около 70 человек получили докторские и кандидатские степени. У нас сегодня по Пугачевскому сражению нет ни одного кандидата наук. Это позор. Как не зная своей истории можно быть как нацией? Нацию можно сохранить лишь через его героев.
В годы учебы в университете я начал ходить в библиотеку, сидел там часами, и самостоятельно изучал тему. Все из-за того вопроса, засевшего у меня в голове еще в 13-летнем возрасте. Читал книги, материалы о Пугачевском восстании, создал конспекты на основе более 40 изданий. Затем пошел в архивы. Благодаря освоенной в библиотеке базе я прекрасно ориентировался в архивных документах. Если бы не читал книг по этой теме, то сухие данные мне были бы мало понятны. Искаженная история, которую нам преподносят в учебниках, толкнула меня к изучению архивов.
Татарскую историю в школах не преподают, а в институтах подавно. Я окончил факультет журналистики. Даже люди с дипломом журналиста не знают истории России. Зачем мне преподавали соцсоревнование и социалистическую прессу, народный контроль коммунистической партии? Чтобы подготовить настоящих специалистов, грамотных, студентам надо было преподавать основы экономики. Я об этом говорил декану Флориту Агзамову. Сегодня в журналистике, филологии перестали преподавать историю, хотя это — основа всех наук. Значит, нашему обществу умные, знающие люди не нужны. Просто нужны рабочие руки — пусть на заводе трудится, пашет землю. Есть кому вырастить хлеб для барского стола — ну и достаточно.
Многое зависит и от того, кто преподает историю.
«В Башкортостане много деревень, которые несколько веков назад перебрались с территории современного Татарстана»
- В последние несколько лет вы обращаете более пристальное внимание к Башкортостану, бывали в экспедициях по деревням этой республики. Чем Башкортостан интересен вам прежде всего? Какие выводы удалось сделать на основе этих поездок?
- Я посетил около 40 районов Башкортостана. Почему я туда езжу — секрета в этом нет. Во-первых, мне хотелось уточнить, в каких именно районах Башкортостана компактно проживают татары. Я уже знал, что от Мензелинска до Уфы нет башкирских деревень. Когда писал роман «Тозлы яра» («Соленая рана») я несколько раз побывал в Буздякском районе. У меня мама тоже из этого района, из села Туркеево. В этом районе единственная башкирская деревня, она называется Канлы-Туркеево. Башкиры не могут заявлять, что, живя среди татар, теряют свой язык, культуру, потому что у них собственные школы. Никто в их жизнь не вмешивается, никто не учит жить. Раз башкиры дали название республике, то властям надо сделать так, чтобы они составляли большинство. Поэтому власти принуждают татар записываться башкирами, идут на всякие фальсификации во время переписи. По моим подсчетам, минимум 500 тысяч татар они уже приписали к башкирам. До этого нам еще не приходилось побывать в самих деревнях, узнать, что об этом думают их жители. А когда ты сам съездил, увидел, то никаких доказательство от ученых не надо. Я верю своим глазам.
Во-вторых, в Башкортостане много деревень, которые несколько веков назад перебрались с территории современного Татарстана. Мне хотелось увидеть, как живут наши земляки. Когда приехали в село Кызылъяр (Красная Горка) — административный центр Нуримановского района, то были поражены. 80 процентов жителей этого села составляют выходцы из Актанышского района. Люди знают, из какого села переехали их предки. В деревнях Сарт-Наурузово, Сарт-Чишма в Кармаскалинском районе люди до сих пор называют улицы как свои деревни в Актанышском районе — Усы, Качкын, Илтимер. Советские названия этих улиц так и не вошли в обиход. Люди, переехавшие из какого-то села, старались жить компактно вместе со своими односельчанами и улицу называли как свое село. Поневоле гордишься тем, что татары не сдаются.
«Мухаммет абый Магдеев, после 6 часов лекций, даже на обед не стал уходить, и четыре часа анализировал мою повесть»
- Есть примеры, когда татарских деятелей “превращают” в башкир, такое недавно мы наблюдали в случае с поэтом Ангамом Атнабаевым. Если у вас мама из Башкортостана, не захотят ли вас через 10 лет тоже сделать “башкирским писателем”?
- Еще в 1988 году меня начали уговаривать приехать в Башкортостан. Буквально заперли меня в кабинете председателя Союза писателей Башкортостана, оказали давление, чтобы я вступил в союз, и служил башкирской литературе. На тот момент я еще не состоял в Союзе писателей Татарстана. Мне обещали 3 комнатную квартиру в Уфе. Но я не сломался.
- Можете сейчас четко сказать свою позицию, на будущее?
- Я не хочу, чтобы меня считали башкирским писателем.
- Вахит абый, кого вы называете своими учителями, наставниками?
- Далеко ходить не буду, скажу о моих преподавателях. Например, в первом и втором курсе в университете это был Мухаммет Магдиев (писатель, лауреат премии Тукая — ред.). В конце 1 курса я закончил свою первую повесть, которую писал ночами, пока все спали, в читальном зале общежития. Тетрадь с рукописью принес Мухаммету абый. Это была общая тетрадь, толстая, аккуратно заполненная хорошим почерком. Мухаммет абый некоторое время смотрел на эту тетрадь, и говорит: “Я ведь уже не читаю рукописи”, имея ввиду, что написанное от руки разобрать сложно. А потом говорит: «С другой стороны, если скажу, чтобы ты напечатал на машинке, откуда у тебя деньги? Страница стоит 1 рубль 20 копеек. Машиниста где найдешь?», и забрал с собой тетрадь. А потом, перед началом одного из своих лекций, передал мне открытку. Там было написано: “Прочитал, готов обсудить”. Я подождал, пока у него закончатся лекции, и подошел к нему.
Мухаммет абый, после 6 часов лекций, даже на обед не стал уходить, и четыре часа анализировал мою повесть. Как он выдержал вот так — без отдыха, без перерыва 10 часов? Сначала он, конечно, по-доброму посмеялся над моим текстом. Я же был парень из деревни. Меня никто не учил писать литературные произведения. Мне казалось, чем длиннее я построю предложения, тем это талантливее. Некоторые предложения занимали по половине страницы! Мухаммет абый рядом с такими предложениями на полях написал: «Толстой!!!». Он сказал, чтобы я предложения не делал длинными. Объяснил, что писать надо так, как человек говорит в реальной жизни, что не надо излишне драматизировать и выжимать слезу у читателя. «Литература должна быть суровой, как сама жизнь. Если герой не такой, зачем приукрашивать? Трактористу не надо приписывать речь как у артиста драматического театра», – сказал он мне.
«Мы создали инициативную группу, и ходили по квартирам, узнали, сколько набирается детей-татар, собрали заявления от родителей»
- Вы много лет руководили филиалом Союза писателей Татарстана в Набережных Челнах. В те годы именно в Челнах появились писатели-трибуны, смело выражающие свою позицию — Айдар Халим, Фаузия Байрамова, и, безусловно, вы тоже в этом списке. Это времена были такие? Или есть какие-то другие причины? Почему челнинские писатели громче и смелее звучали в литературном поле Татарстана?
- Во-первых, времена были такие. Во-вторых, в Челнах молодежи было много. В 1970 годах из ближайших к Челнам районов множество молодых татар устремились в Челны на строительство КамАЗа, строительство города. В то время в деревнях условия жизни были плохие. Не было дорог, не было клубов. Многие хотели вырваться из деревенской жизни. И тут строительство автогиганта. В те годы молодым парам уже через год после создания семьи давали квартиру. Зарплаты были высокие. У меня папа тоже, чтобы заработать на пенсию, уезжал работать в Челны. Один мой одноклассник за 1,5 года получил в Челнах 3-комнатную квартиру. Это ведь невиданное дело. Как же народ не устремится туда?
Эта молодежь в 1990 годах достигла примерно сорока лет. В этом возрасте люди уже имеют жизненный опыт, и свое мнение ко многим вещам. Они видели, как город большими темпами обрусевает. Ссылаясь на то, что в Челнах живут представители 80 народов, власти татарских школ не открывали, и те, что есть, закрыли. Не было ни одного татарского детского садика. Это притом, что половина населения — татары из разных районов, у человека нет возможности обучать своего ребенка на родном языке!
На КамАЗе около 40 процентов рабочих — татары, а в руководстве татар всего 16 процентов. Татары поняли, что к руководству у них пути отрезаны. Когда начались перестройка, появился шанс на обретение суверенитета, люди уже были готовы выразить свое мнение. Поэтому татарская молодежь тут же загорелась. А еще, КамАЗ хотели вывести из юрисдикции Татарстана и напрямую подчинить Москве. Люди этого не позволили. Когда жители в едином порыве вышли на улицы, руководство города испугалось. Было дано разрешение открывать национальное школы. В 52 комплексе были 2 школы. Мы создали инициативную группу, и ходили по квартирам, узнали, сколько набирается детей-татар, собрали заявления от родителей. Затем добились того, чтобы одна из этих школ стала татарской школой.
«Татары стали необразованной нацией»
- Вы с 2015 года руководите газетой «Мәдәни җомга». Как живет сейчас издание? Каким вы видите его будущее, и татарской периодической печати в целом?
- Если ситуацию не изменят, то татарская пресса вымрет. Почему? Раньше почта, для подписки на газеты и журналы, если не ошибаюсь, получала 3 млрд рублей субсидии. Когда Дмитрий Медведев стал президентом РФ, эти субсидии он отменил. В почте быстренько ввели систему торговли. Руководитель почты в Челнах начал грузовиками возить товар. Если не ошибаюсь, за 1 неделю было завезено 8 КамАЗов товара и распределено по почтовым отделениям города, ближайших районов. Зато генеральный директор “Почты России” за 1,8 миллиардов рублей в центре Москвы купил себе квартиру. Когда это разоблачили, надеялся, что привлекут к ответственности. Нет, он на свободе. Почему ему разрешили так поступить? Потому что властям периодическая печать, ее выживание — это не интересно, не нужно.
Если бы сегодня сохранились газеты и журналы, в которых пишут правду, мы не оказались бы в таком положении, в “блокаде”. Поэтому им выгодно убить прессу. Сейчас люди газет не выписывают. Во-первых, некому их доставить. Во-вторых, татары не читают. Татары стали необразованной нацией. Татарам хоть что пиши, все равно не читают. Он не понимает, что останутся невеждами. Им в удовольствие читать желтые газеты со сплетнями. Им не надо читать о казанских летчиках, которые 9 августа 1941 года бомбили Берлин. Я в 3-м номере написал статью о трагедии генерала Ефремова. Из целой армии в живых остались 880 человек. Татарам даже это не надо. Они даже не думают о том, что эта трагедия снова повторится. Их интересы строятся вокруг еды и бытовых вещей. Я поражаюсь, как моя нация так деградировала. В театр идут — им подавай что-нибудь увеселительное, легкое. Толпами ходят на низкосортные эстрадные концерты. Денег на такое не жалеют. Бери ты книгу, читай! Мы уже не та нация, которая была во времена Исхаки. В этом смысле нас уже нет. Мы любим себя возвышать, но лучший наш период был до революции. До революции татары были самым образованным народом в России. А сейчас это не так.
«Если так пойдет, мы через 20 лет уже перестанем существовать как нация»
- По вашим ощущениям, сколько еще проживут татары как нация? Вы согласны с прогнозом Гаяза Исхаки о вырождении?
- Если так пойдет, мы через 20 лет уже перестанем существовать как нация, потому что внуки татарского языка не изучают и не знаю его. Если мои внуки только в гостях у меня стараются говорить на татарском, то этого недостаточно, чтобы читать газеты и журналы. Мои внуки по-татарски не читают, а их дети — и говорить уже не будут. Значит, к 2050 году владеющих татарским языком не останется. Никто и не думает открывать татарские садики, татарские школы. Это никому не нужно. Почему же эти вопросы совсем не волнуют власти? В 90-х годах можно было нам открыть татарские школы, национальный университет, потому что страной правил Ельцин, лояльный к республикам. В тот момент надо было взять и создать национальный университет, а педагогический университет не надо было закрывать ради московских денег. И что хорошего мы получили за эти деньги? Сегодня некому преподавать татарскую историю, нет историков-татар. Когда учитель сам не владеет татарским языком, он не может преподавать татарскую историю. Татары завтра перестанут ходить в татарский театр, читать татарские газеты и журналы. Им завтра Тямаев с Бадретдиновой тоже будут не нужны. Татарам нужны Киркоров, Басков. Если два городских татарина встретятся, они уже обсуждают русских артистов.
- Но есть хоть какая-то надежда, что нация проснется от своего сна, и начнет развиваться?
- Нации без государства не бывает. Если будущее поколение захочет возродить национальное образование, то нужны будут специалисты. Значит, надо подготовить кадры, которые смогут это сделать.
Имамов Вахит Шаихович родился 18 марта 1954 г. в селе Старое Байсарово Актанышского района.
Окончил Казанский университет (1982 г.).
С 1982 г. в городе Набережные Челны: учитель в средней школе, мастер на КамАЗе.
С 1991 главный редактор издательства «КамАЗ»; с 1997 г. руководитель Набережночелнинского отделения Союза писателей РТ.
С 2015 г. – главный редактор газеты «Мәдәни җомга».
В сборниках повестей и рассказов «Ир канаты» («Крылья», 1988 г.), «Нәзер» («Завет», 1991г.) изображается жизнь современной деревни.
Повесть «Сәет Батыр» («Сеит-Батыр», 1994г.), роман «Утлы дала» («Огненная степь», 2002г.) и сборник очерков «Запрятанная история татар» (1994 г.), посвящены истории татарского народа, проникнуты любовью к родной земле, гневным осуждением корыстолюбия и предательства.
В романе «Тозлы яра» («Соленая рана», 2004 г.) В.Имамов изображает действительность тоталитарного общества через призму жизни татарской деревни.
В романе «Япун татары» («Японский татарин», 2004) автор изображает жизнь вынужденных оставить родину эмигрантов, заставляя читателя задуматься о будущем татарского народа.
По произведениям В.Имамова снято несколько телефильмов.
***
18 мартта язучы, «Мәдәни җомга» газетасы баш мөхәррире, Габдулла Тукай премиясе лауреаты Вахит Имамов 70 яшьлек юбилеен билгеләп үтә. «Интертат» хәбәрчесе юбилярдан интервью алды.
Вахит абый, 70 яшьне тутырып киләсез… Моны күңелегез сизәме? Үзегезне ничәдә хис итәсез?
Үзен сәламәт хис иткән теләсә кайсы ир-ат картаерга ашыкмый. Мин дә картаерга ашыкмыйм. Картайсам, энергия беткән булса, язу кимергә, аксый башларга тиеш. Эш мәсьәләсендә энергия беткәнен сизмим. 40-50 яшьлек чагым белән чагыштырып карыйм: язу темпы кимемәде. Газета бик күп вакытны ала, шуңа күрә әсәрләр элеккеге күләмдә иҗат ителми.
Матур хатын-кызларга күзегез төшәме әле?
Чибәр кызларны күргәч, әлбәттә, сокланам. Ул бит – табигый байлык. Дөрес, ул матурлыкны татый торган гомер инде үткән. Кызлар артыннан ялынып йөри торган яшьтән чыктым. Шулай да, чибәрләрне күрсәм, хис уйнаклап ала. Алар белән сөйләшәсе, шаярасы килә, ләкин ул – вакытлыча гына хис.
Укучылар Сезне тарихи романнар, тарихи мәкаләләр авторы буларак белә. Бүген дә татар тарихы белән кызыксынуыгыз, аны яктыртуыгыз сүрелми. Ни өчен тарихка кереп китеп, тормышыгызны шуның белән бәйләдегез?
Мине иң әрнеткәне шул – татар халкы үзенең тарихын белми. Безнең тарихны Мәскәү гел бозып, мескен, хезмәтче милләт итеп сурәтли. Мәскәү өчен без юк. Тарихның шулай бозып язуларына яшьлектә үк күңел котыра иде. Үзем архивларда эшләп, асыл тарихны белә башлагач, Мәскәүнең бөтен әйберне үзенә яраклаштыруына ачу килә башлады. Мәскәүнең бервакытта да дөрес тарих язганы юк.
Тарих белән кызыксыну – тиз генә кабына торган әйбер түгел. 7нче класста укыганда апам Степан Злобинның татар теленә тәрҗемә ителгән «Салават Юлаев» романын алып кайтты. Мин дә моңа кызыгып, 2 көндә укып чыктым. Шул вакыт миндә: «Башкортларда Салават Юлаев булган, ә бездә нишләп горурланырлык кеше юк?» – дигән сорау туды, һәм ул миңа озак еллар тынгы бирми йөртте. 13 яшьлек малайның башына андый уй ничек килгәндер, белмим. Архивларда эшли башлагач, Бәхтияр Канкаевның, Канзафар Усаевның, Салават Юлаев кебек үк, бригадир дәрәҗәсенә ия булган кешеләр икәнен белдем. Канзафар Усаев белән Салават Юлаев икесе дә бер үк көнне – 1774 елның 5 июлендә Мәсәгут авылы янында Пугачевка 2шәр меңлек отряд алып килеп, бригадир дәрәҗәсенә ирешәләр. Бер үк көнне, бер үк сәгатьтә була бит бу. Пугачев икесен дә бертигез таныган, ләкин тарихка Салават Юлаев кына кереп калган. Башкортларда Салават Юлаевны өйрәнеп, 70ләп галим докторлык һәм кандидатлык алды. Безнең бүген Пугачев явы буенча бер генә фән кандидаты да юк. Бу – хурлык. Үз тарихыңны белмичә ничек милләт булып яшәргә була? Милләтне каһарманнар белән генә саклап калырга мөмкин. Азатлык өчен көрәшкән каһарманнар безнең өчен аеруча кадерле.
Университетта укыганда, китапханәгә кереп утырып, үз кызыксынуым белән Пугачев явы турында китаплар укый башладым. 13 яшьтә башка кереп калган сорау тынгы бирмәде. 40лап китап конспектлап чыктым. Аннары архивларга киттем. Китапханәдә үзләштергән база миңа архив документларын су кебек эчәргә ярдәм итте. Китаплар укымаган булсам, бер әйбер дә аңламас идем. Дәреслекләрдәге ялган тарих мине архивлар өйрәнүгә этәрде.
Татар тарихын мәктәпләрдә укыту юк, институтларда юк та юк инде. Мин журналистика факультетын тәмамладым. Журналист дипломы алып чыккан кеше дә Россия тарихын белми. Нигә миңа социализм ярышы белән социализм матбугатын, коммунистлар партиясенең халык контролен укытканнар? Надан чыкмас өчен безгә тарих, икътисад нигезләре кирәк иде. Мин бу турыда декан Флорит Әгъзамовка да әйттем. Бүген дә журналистикада, филологиядә тарих укытмыйлар, юкса ул – бөтен фәннәрнең нигезе. Димәк, безнең җәмгыятькә акыллы кешеләр кирәкми. Болт, гайка ясый, җир сөрә белүчеләр булса, шул җиткән. Түрәләр табынына икмәк озатырга кеше бармы – бар.
Тарихны кем укытуыннан да күп әйбер тора. Рус телле укытучы гомердә дә татар тарихын горурланып сөйләмәячәк. Беренчедән, ул аны үзе дә белми. Икенчедән, берәрсе язып бирсә дә, ул: «Татарның да Бәхтияр Канкаевы, Канзафар Усаевы, Кукмарадан чыккан Мәсәгут Гомәровы булган», – дип сөйләмәячәк. Шуңа күрә Татарстанда татар тарихын татар кешесе генә укытырга тиеш. Моның турында безнең министрлыкның уйлап караганы да юк.
Соңгы берничә елда Башкортстан якларына игътибарыгызны арттырып, еш кына авыллар буенча экспедицияләрдә йөрисез. Ни өчен нәкъ Башкортстан? Сәфәрләрдән соң күңелегезгә нинди уй-фикерләр килә?
Әйе, Башкортстанның 40лап районында булдым. Ни өчен анда йөрүемнең сере юк. Беренчедән, мин кайсы районда татарлар күпләп яшәгәнен ачыкларга теләдем. Минзәләдән алып, Уфага кадәр башкорт авыллары юк икәнен мин белә идем. «Тозлы яра» романын язганда Бүздәк районында әллә ничә мәртәбә булдым. Минем әнкәй дә Бүздәк районының Төркәй авылыннан. Шушы районда Канлы Төркәй дигән бердәнбер башкорт авылы бар. Башкортлар татарлар арасында яшәп, тел, милләт йотыла, дип әйтә алмый, чөнки алар үз мәктәбе белән яшиләр. Беркем дә аларга кысылмый, беркем дә аларны яшәргә өйрәтми. Башкортстан милли республика исемен йөрткәч, хакимияткә күпчелекне яулап алырга кирәк. Шуңа күрә алар татарны көчләп башкорт итеп яздыра. Минем исәп буенча, алар ким дигәндә 500 мең татарны үзләренә яздырып куйды инде. Безнең моңарчы авылларны күреп, халыкның тел төбен тартып караганыбыз юк иде. Барып, үзең күреп кайткач, бер галимнең дә дәлилләре кирәкми. Мин үз күзләремә ышанам.
Икенчедән, Башкортстанда берничә гасыр элек Татарстан ягыннан күченеп киткән авыллар күп. Якташлар ничек яшәгәнен күрәсем килде. Нуриман районы үзәге Кызылъяр авылына баргач, без шаккатып кайттык. Кызылъяр халкының 80 проценты бүген дә безнең Актанышлардан хасил. Кешеләр үз бабаларының кайсы авылдан күченеп килгәнен белә. Кырмыскалы районының Сарт-Нәүрүз, Сарт-Чишмә авылларында халык хәзер дә кайбер урамнарны Актаныш авыллары исемнәре белән атап йөртә. Мәсәлән, Усы, Илтимер, Качкын урамы дип сөйләүләренә шаккаткан идек. Совет хакимияте чорында кушылган исемнәр халык теленә кермәгән. Күченеп киткән кешеләр авылдашлары белән бер тирәгә тупланып яшәргә тырышканнар һәм урамны үз авылы исеме белән атаганнар. Татарларның бирешмәгәненә горурлык арта.
Әниегезне Башкортстаннан чыккан, дидегез. Берничә дистә ел вакыт узгач, «Вахит Имамов башкорт булган» димәсләрме? Әнгам Атнабаев та башкорт була язды.
Мине 1988 елда ук Башкортстанга килергә үгетли башладылар. Мине Уфада Язучылар берлеге рәисе бүлмәсенә бикләп, берлеккә керергә, башкорт әдәбиятына хезмәт итәргә бик каты үгетләп карадылар. Ул вакытта мин Татарстан Язучылар берлегенә кермәгән идем әле. Уфада 3 бүлмәле фатир вәгъдә иттеләр. Сындыра алмадылар.
Башкорт дип күрсәтергә теләүчеләргә бүген үк үз сүзегезне әйтеп калдыра аласызмы?
Башкорт язучысы булып исәпләнергә теләмим.
Остазларыгыз дип кемнәрне исәплисез?
Әллә кая ерак йөрмим, үземне укыткан кешеләрне генә әйтәм. Мәсәлән, 1-2 курста Мөхәммәт Мәһдиев укытты. 1 курсны тәмамлаганда, кешеләр йоклаган вакытта, тулай торакның уку залында утырып, беренче повестымны яздым да Мөхәммәт абыйга укырга бирдем. Калын дәфтәргә пөхтә итеп язылган әсәр иде ул. Мөхәммәт абый дәфтәремә карап торды да: «Мин бит инде кулъязмалар укый торган исемлектән чыгарылган идем, Вахит», – диде. Аннары бераз карап торганнан соң: «Икенче яктан, машинкада бастыр, дисәм, 1 битен 20 тиеннән бастырырга каян акча табасың? Машинисткасын да каян табасың?» – дип, дәфтәрне алып китте. Аннары бер дәрескә кергәндә миңа открытка бирде. Открыткага: «Укып чыктым, сөйләшергә әзер», – дип язган иде. Аның дәресләре беткәнен көттем, янына бардым.
6 сәгать дәрес укыткан Мөхәммәт абый, төшке ашка да бүленмичә, 4 сәгать буе повестька анализ ясады. Ялсыз, төшке ашсыз 10 сәгать буе эшләүгә ничек чыдады икән ул? Ул башта минем тексттан көлде инде. Авылдан чыккан малай идем. Ул вакытта әдәби әсәр язарга мине беркем дә өйрәтмәгән. Җөмләләрне никадәр озынрак яза алсам, шулкадәр сәләтлерәк булып тоелачакмын, дигән фикер белән яздым. Яртышар битле җөмләләр төзегән идем. Мөхәммәт абый озын җөмләләр янына поляга «Толстой!!!» дип язып чыккан иде. Ул миңа җөмләләрне озын язмаска кушты. Тормышта сөйләшкәнчә язарга кирәклеген, текстны күпертеп, укучыны елатырга тырышу артык булуын аңлатты. «Әдәбият – ул тормышның үзе кебек үк кырыс булырга тиеш. Әгәр герой андый түгел икән, нәрсәгә аны матурлап, чибәрләп язарга? Тракторчыны сурәтләгәндә аны драма театрында уйнаган артист кебек сөйләтергә кирәкми», – диде миңа Мөхәммәт абый.
Сез озак еллар Татарстан Язучылар берлегенең Чаллы бүлекчәсен җитәкләдегез. Сез эшләгән елларда Чаллыдан Айдар Хәлим, Фәүзия Бәйрәмова кебек кыю, кискен фикерле язучылар чыкты. Бу исемлеккә үзегезне дә кертәм. Аның заманы шундый булдымы? Әллә башка сәбәпләре бар идеме? Ни өчен Татарстанны Чаллы язучылары шаулатты?
Беренчедән, заманы шундый иде. Икенчедән, Чаллыда яшьләр күп иде. 1970 елларда якын-тирә татар районнарыннан бик күп яшьләр Чаллыга «КамАЗ», шәһәр төзелешенә ыргылды. Ул вакытта авылларда яшәү шартлары начар иде. Юллар, клублар булмады. Күпләр авыл тормышыннан котылырга теләде. Шушы вакытта «КамАЗ» төзелешенә чыгып китү мөмкинлеге туды. Ул елларда өйләнешкән парларга 1 елдан фатир да бирәләр иде. Акчаны да мулдан түләделәр. Минем әти дә, пенсиясе күбрәк чыксын дип, анда китеп эшләп алды. Бер классташ 1,5 ел эчендә Чаллыда 3 бүлмәле фатир алды. Бу бит – күрелмәгән хәл. Ничек халык шунда ыргылмасын?
Чаллыга киткән яшьләр 1990 елларда 40 яшьләргә җитте. Бу яшьтә кеше тәҗрибә туплаган, үз фикерен белдерергә өлгергән була. Алар шәһәрнең бик кызу темплар белән руслаша баруын күрде. Чаллыда 80 милләт вәкиле җыелган дигән сылтау табып, хакимият татар мәктәпләрен ачмады, булганнарын да ябып бетерде. Бер генә татар бакчасы да юк иде. Халыкның яртысы төрле районнардан җыелган татарлар була торып, балаңны татарча укытырга мөмкинлек булмасын әле!
«КамАЗ»да эшчеләрнең 40 проценты татарлар булса, җитәкчелектә 16 проценты гына иде. Татарлар җитәкчелеккә юл ябык икәнен аңлады. Үзгәртеп кору чоры, мөстәкыйльлек өчен көрәш башлангач, халык үз фикерен белдерергә әзер иде инде. Шуңа күрә татар яшьләре шундук кабынды. Җитмәсә, «КамАЗ»ны Татарстан юрисдикциясеннән чыгарып, турыдан-туры Мәскәүгә буйсындырырга теләгәннәр иде. Халык моңа юл куймады. Кешеләр бердәм булып чыккач, шәһәр җитәкчелеге шыр җибәрде. Милли мәктәпләр ачарга да рөхсәт бирелде. 52нче комплекста 2 мәктәп бар иде. Без инициатив төркем төзедек тә, фатирлар буенча йөреп, татар балаларын барлап, ата-аналардан гаризалар җыеп чыктык. Аннары 2 мәктәпнең берсен татар мәктәбе итүгә ирештек.
Сез 2015 елдан бирле «Мәдәни җомга» газетасын җитәклисез. Газета бүген нинди хәлдә? Газетаның һәм, гомумән, татар матбугатының киләчәген ничек күзаллыйсыз?
Әгәр хәлне үзгәртмәсәләр, татар матбугаты үләчәк. Ни өчен? Элек почта, газета-журналларга язылуны оештыру өчен, ялгышмасам, 3 млрд сум субсидия ала иде. Дмитрий Медведев Россия Президенты булып утыргач, бу субсидияләрне бетерде. Почтада тиз генә сәүдә итү системасын керттеләр. Мин ул вакытта Чаллыда идем әле. Чаллы почтасы җитәкчесе йөк машиналары белән товар ташый башлады. Ялгышмасам, 1 атна эчендә 8 «КамАЗ» товар алып кайтып, шәһәр почталарына, якын-тирә районнарга тараттылар. Аның каравы, Россия почтасының генераль директоры 1,8 млрд сумга Мәскәү уртасында үзенә фатир сатып алды. Бу турыда тавыш чыккач, аны төрмәгә утыртырлар, дип өметләнгән идем. Юк, тыкмадылар. Ни өчен аңа урлашырга рөхсәт иттеләр? Чөнки түрәләргә матбугат кирәкми.
Әгәр бүген дә дөресен яза торган газета-журналлар булса, без мондый хәлгә төшми идек, «блокадада» калмый идек. Шуңа күрә аларга матбугатны үтерү файдалы, ә милли матбугатны – бигрәк тә. 2017 елда милли телләрне укыту туктатылды. Милли матбугатны үтермичә, милләтне бетереп булмый. Шуңа күрә матбугатның үсәргә өмете юк. Кеше хәзер газета алдырмый. Беренчедән, аңа аны китереп бирүче юк. Икенчедән, татар укымый. Ул укымышсыз милләткә әйләнде. Татарга нинди генә әйбер язып салма, ул аны барыбер укымый. Ул үзенең надан каласын аңламый. Ул гайбәт яза торган сары газетага рәхәтләнә. Аңа 1941 елның 9 августында Берлинны бомбага тоткан Казан очучылары турында мәкалә кирәкми. Мин 3 санга генерал Ефремов фаҗигасен яздым. Бер армиядән 880 кеше исән калган. Татарларга ул да кирәкми. Алар шушы фаҗиганең кире әйләнеп кайтасы турында уйлап та карамый яши. Бүген ашарга кишер, бәрәңге, кәбестә, йомырка булса – шул җиткән. Мин үземнең милләтнең шундый наданга әйләнүенә шаккатам. Нинди корсак колына әйләнгән милләт без? Театрга барсалар, аларга уен-көлке, шырдый-бырдый кирәк. Җырчыларны шырдый-бырдыена ябырылып йөриләр. Аларга акча жәлләмиләр. Ал китап, укы! Исхакыйлар заманындагы милләт түгел без. Беткән милләт без. Без үз-үзебезне күккә чөяргә яратабыз, ләкин безнең иң яхшы чорыбыз революциягә кадәр булган. Революциягә кадәр татар Россиядә иң укымышлы милләт булган. Хәзер укымышлы түгел.
Татар халкы татар милләте булып күпме яшәр? Гаяз Исхакыйның инкыйраз турында әйткән сүзләре белән килешәсезме?
Әгәр болай барса, без 20 елдан бетәбез, чөнки оныклар татар телен укымый һәм белми. Оныкларның минем янга кунакка килгәч кенә татарча сөйләшергә тырышуы белән китап-газета укый алмый. Минем оныклар татарча укымый, ә аларның баласы – сөйләшмәс тә. Димәк, 2050 елда татар телендә сөйләшүче кеше калмаячак. Бер генә татар бакчасы, бер генә татар мәктәбе ачу турында да уйламыйлар. Бу берәүгә дә кирәкми. Минем әйткән сүзләр түрәләрнең башына ник кереп карамый соң? Ник без Мәскәүдән куркып яшәдек соң? 1990 елларда татар мәктәпләре, милли университет ачып була иде, чөнки ул вакытта ил белән исерек Ельцин җитәкчелек итте. Шул вакытта милли университетны ачып куярга иде, ә педагогия университетын, Мәскәү акча бирә дип, ябып куймаска иде. Мәскәү биргән акчага без нинди файда күрдек соң? Бүген тарих укытырга татар тарихчысы юк. Татарча сөйләшә дә белмәгән укытучы татар тарихын укыта алмый. Татар бит иртәгә татар театрына йөрмәячәк, татар китап-газетасын укымаячак. Иртәгә аңа Тямаев белән Бәдретдинова да кирәкмәячәк. Татарга Киркоров, Басков кирәк. Шәһәрдә яшәгән ике татар очрашса, алар рус артистларының гайбәтен саталар.
Милләт йокысыннан айнып, үсә башлар, дигән өмет бармы соң?
Дәүләтсез милләт телле була алмый. Киләчәк буын милли мәгарифне торгызам дисә, белгечләр кирәк булачак. Димәк, моны булдыра алырлык кадрлар әзерләп куярга кирәк.
Вахит Шәех улы Имамов 1954 елның 18 мартында Актаныш районы Иске Байсар авылында туа.
1982 елда Казан университетын тәмамлый.
1982 елдан Чаллы шәһәрендә башта урта мәктәп укытучысы, соңрак «КамАЗ»да мастер булып эшли.
1991 елдан «КамАЗ» нәшриятының баш мөхәррире.
1997 елдан Татарстан Язучылар берлегенең Чаллы бүлеге җитәкчесе.
2015 елдан «Мәдәни җомга» газетасы баш мөхәррире.
В.Имамов әдәбиятка «Ир канаты» (1988), «Нәзер» (1991) исемле повестьлар һәм хикәяләре белән килеп керә һәм татар халкы тарихына багышланган «Сәет Батыр» повесте (1994), «Утлы дала» романы (2002) һәм «Татарларның Ватан сугышы» (1993), «Запрятанная история татар» (1994) очерклар җыентыклары, «Казан дастаны» (2005; русчага тәрҗемәдә «Казанская крепость», 2005) җыентыгы белән таныла. Аларда туган җиргә карата көчле мәхәббәт хисләре, комсызлар һәм хыянәтчеләрне кискен гаепләү күзәтелә.
Язучы иҗатында, тарихи темалар белән беррәттән, заман проблемаларын яктырткан әсәрләре да бар. «Тозлы яра» романы (2004) белән В.Имамов тоталитар җәмгыятьнең чын йөзен татар авылы призмасы аша ачып бирә. «Япун татары» романында (2004) Ватанын ташлап китәргә мәҗбүр булганнар – эмигрантлар язмышын сурәтләп, халкыбызның киләчәге турында уйланырга мәҗбүр итә.
«Өмет» (1992), «Нәзер» (1993) повестьлары буенча телефильмнар төшерелгән.
Просмотров: 519