Татарга хыялыйлык җитми

Татарның иң явыз дошманы – татар… Тарихчы-галим, КФУдагы Халыкара мөнәсәбәтләр, тарих һәм Көнчыгышны өйрәнү институтының Татарны өйрәнү һәм тюркология кафедрасы җитәкчесе Искәндәр Гыйләҗев әнә шундый фикер әйткән иде. Аяз Гыйләҗевнең “Сайланма әсәрләр”енә кергән хатларны укыганнан соң да шундый фикергә килергә мөмкин. Әлеге гыйбарә юкка чыксын өчен нәрсә эшләргә кирәк соң? Әңгәмәдә без әнә шул сорауга җавап эзләдек.

– Талантлы шәхесләрнең балаларыннан, миңа әти игътибары җитмәде, дигәнне дә ишеткән бар. Аяз Гыйләҗев нинди әти иде?

– Аяз Гыйләҗев минем өчен язучы гына түгел иде. Ул – беренче чиратта әти, һәркөн минем белән булган кеше. Иртә белән уянгач, аның белән күрешәм, кич белән йоклап киткәндә янымда була иде. Икенчедән, ул – минем ос­таз, тормышымда иң тирән эз кал­дырган кеше. Аның янәшәдә булуы үзенә күрә бер мәктәп, нигез булды. Ул булмаса, мин мондый булмас, бу дәрәҗәләргә ирешә алмас, татар булып та калмас идем. Һәрхәлдә, татарга карашым мондый булмас иде. Әти бик иртә уяна һәм машинкада баса башлый иде.

Энем Мансурның бер әңгәмәдә, без әтинең машинкада баскан тавышына уянып китә идек, дигәне бар. Чыннан да шулай була иде. Язу машинкасы безне гел үзенә тартып торды, тиздән без дә аның җаена тө­шендек. 12-13 яшьләремдә мин дә машинкада баса идем инде. Әти бик кызу темп белән эшли, күрәсең, эш өстәле янына утырганчы фикере формалашып бет­кән була. Мин әтинең уйга чумып йөргәнен хәтерлим. Бакчада җир казыймы, балыктамы, өйдә бе­рәр эш башкарамы – куллары эшләсә дә, уйлары белән дөнья мә­шәкатьлә­реннән читтә иде. Язын, җәен язу эшен иҗат йортларында дәвам итә, Мәскәү янын­дагы Переделкиноны бик ярата иде. Әмма нинди генә язучы булса да, ул барыннан да бигрәк әти иде. Шулай булмаса, без тормышта үз урыныбызны таба алмаган булыр идек. Әтине бик сагынам, киңәш сорыйсы килгән чакларым була.

– Искәндәр абый, гаиләдә татарлыкны ничек саклап калырга икән?

– Татар телен саклап калу бик гади, монда бернинди рецепт та юк. Үзебез татарча сөйләшсәк тә, балалар русчаны гына белә ди­гән кешеләрне аңламыйм. Татар баласының татар булып җитешүе бик табигый бит инде ул. Безнең гаиләдә ул шулай булды да. Өйдә татарча сөйләшәбез, урамда русча. Моңа карап татарчабыз онытылмады, русчабыз ким булмады. Минем гаиләдә дә шулай. Кызларым русча да, татарча да камил сөйләшә, оныкларым да шулай үсә. Гаиләдә татарча сөй­ләштерә алмыйсың икән инде, димәк, дәрәҗәң юк, абруең җит­ми. Әти-әни вакытларын үзләре өчен генә тотса, аралашу, кызыксыну булмаса, балалар туган телдән бизә.

– Аяз абый олпатлыгының тамыры кайларга барып тоташа?

– Әти авылда туып үскән. Аларның нәселе авылда да аерылып торган. Әнисе ягыннан Сө­ләйман бабай сәер кеше булган: телләр белгән, аның бу шөгылен аңламаганнар, нигә кирәк ул дип шаккатканнар. Бабай күп итеп китаплар укыган, агачлар утырткан. Каргалар күчендәге күгәр­чен кебек аерылып торганга, аңа “мимеч” (немец) дигән кушамат такканнар. Хәзер авылларда әнә шундый аерылып торган кеше­ләр бик сирәк. Заманында бик күп иде алар, остазым, галим Мир­касыйм абый Госманов бе­лән авылларга экспедициягә чыккач, шундый энтузиастларны шактый очрата идек. Алар йөз­ләгән газета-журнал алдыра, китаплар җыя, авыл тарихын өй­рәнә, яза-сыза…

Хәзер исә авыл “күгәрчен”нәрне тәрбияләми. Тел, мәдәният анда күбрәк инерция буенча сакланып кала. Авылны сакларга кирәк, диләр. Әл­бәттә, шулай! Ләкин авылдан шә­һәргә күчеп килгән кеше күп очракта татар теленең иң явыз дошманы булып китә. Ни өчен шулай? Чөнки ул шәһәрдә ким­сетелгән хәлдә яши башлый, һәр­хәлдә, рус телен белмәү яки начар белү аркасында үзен ким­сетелгән итеп хис итә. Шуңа күрә баласын русча тәрбияләүгә ке­решә. Менә шуңа күрә авылны сак­лыйбыз дип ялгыш адым ясамыйбызмы икән? Авылны саклау максатын без берьяклы гына аң­лыйбыз түгелме?.. Минемчә, авыл­ны тәрбияләргә, шәһәрдә дә татар мохитен үстерергә кирәк.

– Авылны тәрбияләргә ки­рәк дисез, халыкны… Бу эшне кем башкарырга тиеш соң?

– Интеллектуаллар, ягъни фикер ияләре. Мин монда язучыларны гына күз уңында тотмыйм. Тәрбия эшенә сәясәтчеләр дә, галимнәр дә кушыла. Интеллектуаллар, гадәттә, менә мин сезне тәрбиялим, дип шапырынмый, үз үрнәгендә, фикере белән, сиздерми генә халыкка аң-белем бирә. Ә хәзер бу эш бик аз башкарыла. Без барыбыз да дөнья куабыз.

– Дөнья куып югалтулар ни дәрәҗәгә җиткән?

– Югалтулар зур. Безгә һәр­вакыттагыча практик булуыбыз комачаулый. Татарга хыялыйлык, хис җитми. Тормышка тиз ияләшәбез, рус тормышы икән – аларча яши башлыйбыз. Балаларыбыз русча сөйләшкәндә, и ярар инде, хәерлегә булсын, мин Казанга килгәндә бер авыз русча белми идем, җәфаландым, ичмасам, балалар русча белсен дип, җитешсезлекләргә күз йомабыз, үзебезне ихтирам итмибез, тарихыбызны, мәдәниятебезне белмибез. Үзебезне күрсәтә алмыйбыз, сугыш кына булмасын дигән мескен карашка буйсынганбыз. Безнең горурлыгыбыз бетте.

Мин Германия архивларында Беренче, Икенче Бөтендөнья сугышында катнашкан татар әсир­ләренең тормышын өйрәнәм. Шунысы сокландыра: ул вакытта татар әсирлектә дә татар булып калган, горурлыгын югалтмаган. Бездә сугышка караш үзгәрә, мине әнә шул борчый. Сугыш мифка әйләнеп бара, аны каһарман­лаш­тыру, мактау китте. Сугышны искә алу – шоуга әйләнде. Балаларны хәрби киемдә парадка алып чыгу – дөрес гамәл түгел. Киресенчә эшләргә, яратмагыз сугышны, кабул итә, булдыра күрмәгез, дип әйтергә кирәк юкса… Ләкин тарихның бер үзенчәлеге бар: ул җай гына бара-бара да кинәт кенә икенче ягы белән борылып куя.

– Без хәзер әнә шундый үзгәреш алдындамы?

– Бүген мин яшь буынның яңа татар мәдәниятен тудыруын зур кызыксыну белән күзәтәм. Игътибар итегез: болар – шәһәр балалары, авылныкылар түгел. Ниндидер яңа татар субкультурасы туып килә дияр идем. Мин аны үзем дә тулысынча аңлап бетермим. Ләкин ул – яңа татар мәдә­нияте, һәм аның яшәргә хакы бар. Аны беркем дә махсус оештырмады, ул үзеннән-үзе яралып килә, авырлыкларга тарый, чыгу юллары эзли, тырыша-тырмаша, хаталана, җитешсез­лек­лә­рен төзәтергә омтыла. Мин аның булуына сөенәм.

Дөньяда глобальләшү бара, дибез, 10-15 ел элек, Европада фәкать инглиз теле кала, дигән сүзләр йөрде. Баксаң, хәзер процесс кире якка китте.

Европада миллилек калкып чыкты, милли телләр, диалектлар яңадан кулланылышка кайтты. Димәк, та­рих­ның ниндидер үз эчке закончалыклары бар. Минем уйлавымча, татар милләте дә шундый үзгәрешләр кичерәчәк. Ниндидер бер процент татарлыктан китәчәк. Урыс әйтмешли, чурт с ним, китсеннәр. Хәзер татарны 6-7 миллион дип мактанабыз. Калсын 2-3 миллион, ләкин алар чын татар булсын. Ә Чулпан Хамматова кебекләр – руслашкан, динен алмаштырганнар китсен­нәр. Мин аларны гаепләмим дә, алар татар булып тумаган. Та­бигатьтә мимикрия дигән тө­шенчә бар. Ул төс алмаштыру, яраклашуны аңлата. Менә болар – яраклашучылар, практичныйлар инде. Та­тар­ның хыялыйлары, тормышка өс­тәнрәк караучылары да җитәрлек аның.

– Аяз абыйның тулы бер чорны күзалларга мөмкинлек биргән хатларын, заманында кыскартылган әсәрләрен тулаем бастыру идеясе ничек туды?

– Әти вафатыннан соң әни, берегез белән дә яшәмим, үзем­не Аяз турындагы хәтерне саклауга, иҗатын, шәхесен пропагандалауга багышлыйм, диде. Бүген дә ул шуның белән яши, нәтиҗәдә Аяз Гыйләҗев иҗаты белән кызыксынучылар артканнан-арта. Тәрҗе­мәче-галим Фатих Кутлу “Өч аршын җир”, “Җомга көн кич белән” әсәрләрен төрекчәгә тәр­җемә итте, алар төрки дөньяда бик зур яңгыраш таптылар, кабат-кабат басылып чыктылар, төрки галим­нәр бу әсәрләрне бик югары бәяләделәр. Әни өчен галимә Миләүшә Хәбетдинова да зур табыш, хәзинә булды. Алар әни белән таныштылар да, үзенә күрә бер кечкенә генә коллектив оешты. Бер яктан – әни, аның те­ләге, бурычы, икенче яктан Ми­ләү­шә­нең тырышлыгы, белеме, фәнни яктан әзерлеге нәтиҗә­сендә “Сай­ланма әсәрләр” дөнья күрде.

Әти хатларын бик кызык яза иде. Мөгаен, башка бер генә язучы да хатларын ике нөсхәдә язып, берсен үзе өчен җыеп бармагандыр. Әтинең хатлары – үзе бер дөнья ул. Анда билгеле бер чор­ның көндәлек тормышы тасвирлана. Аларда – конкрет фактларга язучы карашы. Әтинең хатларын кайбер очракларда кеше­гә күр­сәтергә дә ярамый. Андыйлары да шактый әле. Чөнки ул барысын да ачыктан-ачык язган, үз позициясен белдергән. Ул позиция барлык кешегә ошарлык түгел, чөнки әче тәнкыйтьли һәм аның алай эшләргә хакы бар. Бу хатлар – замана көзгесе. Мисалга бер вакыйганы китерәм. 1970 нче еллар уртасында “Казан утлары” журналында татар әдә­бияты торышы турында зур гына мәкаләсе басылып чыккан иде. Аны оригиналда укучылар, юк, Аяз, моны бастырмыйлар, дигән­нәр иде. Ул шактый кыс­картылып басылып чыкты, аның инде тәме беткән, бәреп ега торган идея­ләре киселгән иде. Әти гомер-гомергә оригиналь, ачык фикерле кеше булды.

– Аяз абый хәзерге әдәбият турында ни дияр икән?

– Мин үземне зур әдәбият белгече дип санамыйм. Чөнки хәзер татарча да, русча да әдәби әсәрләр, фәнни хезмәтләр укырга вакыт җитми. Күбрәк оештыру эшләренә чумдым. Әлбәттә, яң­гыраш тапкан әсәрләрне укыйм. Миңа калса, татар әдәбияты, бигрәк тә проза совет чорында булган олпатлар – Гариф Ахунов, Мөхәммәт Мәһдиев, Аяз Гый­ләҗев дәрәҗәсенә җитә алмый. Үзе артыннан ияртеп барырдай олпатлар бик сирәк хәзер.

– Үзегез әтиегез кебек хатлар язасызмы?

– Кулдан хатлар язу бетте, электрон хатлар, ни кызганыч, андый куәткә ия түгел. Кул белән язу, йөрәгеңнән чыкканны әйтеп бирү – ул бит бөтенләй икенче. Технология заманы, дибез. Ул бер яктан ярдәм итә, икенче яктан кеше буларак бетерә. Без роботка әйләнеп барабыз. Аралашуны смска, “ВКонтакте”да бер-ике юл язып җибәрүгә алмаштырдык. Интернет – минем өчен бик зур чүплек. Бәхәсләшмим, аның файдасы гаҗәеп зур. Ләкин кешеләрнең 95 проценты интернетны дөрес файдаланмый. Аннан идеал эзлиләр, тормышта исә көткәннең киресе килеп чыга. Чөнки идеалны чүплектән түгел, тормыштан эзләргә кирәк.

– Искәндәр абый, Татарны өйрәнү һәм тюркология ка­федрасының язмышы ничек булыр?

– Монда бик күп буталчыклык килеп чыкты, дөрес булмаган мәгълүмат та җитәрлек булды. Гади итеп әйткәндә болай: кафедра үзгәреш кичерә, ләкин юнә­леш сакланачак. Бүген без сигез кеше эшлибез һәм яңа структурага керәбез. Ә татарны өйрәнү эшен ике институт алып бара: Филология һәм мәдә­ниятара багланышлар институты; Халыкара мөнә­сәбәтләр, тарих һәм Көнчы­гышны өйрәнү институты. Бездә асылда татар тарихы өйрәнелә һәм өйрәнеләчәк тә. Ел саен укырга республика акчасына 30 баланы кабул итәбез, укытып чыгарабыз. Дөрес, мәсьәләгә нокта куелмаган әле. Үзебезгә якын юнә­леш­ләргә кушуны хыянәт дип кабул итмим, нормаль күренеш дип исәплим.

“Ватаным Татарстан” (№ 80, 03.06.2016).

Просмотров: 1336