Татарстан республикасы Фәннәр академиясенең Татар энциклопедиясе һәм төбәкне өйрәнү институты директоры, тарих фәннәре докторы Искәндәр Гыйләҗев «Татар-информ» агентлыгының каһарман шагыйрь Муса Җәлил турындагы җиде соравына җавап бирде.
- Муса Җәлил кем ул?
- Шагыйрь, каһарман. Аны тагын ничек дип бәяләргә мөмкин?
Дөресен генә әйткәндә, безнең татарга кайчакта каһарманнарга ниндидер нормаль караш җитеп бетми. Дөрес, ул татарга гына түгел, гомумән Россиядә яшәүче барлык халыкларга да хас. Без кайбер кешеләрне артык күтәрәбез, күккә кадәр чөябез кайбер кешеләрне. Һәм карашлар, ситуация үзгәргәч, шул ук кешене төрткәли башлыйбыз.
Ничектер урталык кирәк. Каһарманнар турында сөйлибез икән, ул кешенең урынын фактларга таянып,тыныч, аек акыл белән бәяләргә кирәк.
Муса Җәлил тарихка кергән, ул һичшиксез зур, легендар шәхес, каһарман шагыйрь. Татар халкы өчен аның роле гаҗәеп зур. Татарның рухын күтәрү өчен каһарманлыгы бар. Нәрсәгә кирәк аны күккә кадәр чөю? Һәм шул ук вакытта нәрсәгә кирәк аны мәсхәрә итәргә? Нормаль урыны булган икәнен күрсәтеп, балаларга, яшьләргә сөйләргә, аңлатырга, барысын да матур итеп күрсәтергә кирәк.
- Муса Җәлилнең каһарманлыгы турында сүз барганда, башкачарак фикерләр дә әйтелә. Моны ничек кабул итәсез?
- Без һаман да тарихта ниндидер кер эзләргә тырышабыз. Ләкин тарихка ревизия ясар өчен нинди дә булса конкрет чыганак кирәк.
Әлегә безнең карамакта Муса Җәлилнең конкрет батырлыгын, каһарманлыгын раслый торган чыганаклар бар. Аның шигырьләре — иң көчле дәлил. Аның үлеме — иң көчле дәлил. Менә хәзер ниндидер имеш-мимешләр тарату бары тик кер эзләү, үзеңне күрсәтү теләге генә.
Әгәр дә без хәзер Муса Җәлилне пычракка батыра башласак, нәрсәгә ирешергә телибез? Татар халкын тагын бер кат мәсхәрәгә калдыруны телибезме, әллә ниндидер башка максатыбыз бармы? Шуңа күрә мин андый кешеләрне бер дә аңламыйм.
Безнең конкрет мисалыбыз, тарихи үрнәгебез бар. Каһарман, аның шигърияте һәм аның танылуы бар. Шуңа күрә мин хәзер ревизия ясарга омтылган омтылышларны бер дә кабул итә алмыйм.
- Тарихи шәхесләрнең шәхси тормышын, мәсәлән, шул ук Муса Җәлилнең хатыннары турында сөйләүне ничек кабул итәсез?
- Җәмәгать, бу бөтенләй ярамый торган хәл бит инде. Ярар инде кешенең шәхси тормышын чәйнәргә! Бернинди кысага сыймый торган күренеш бит инде. Булганмы — булган. Нәрсә инде хәзер? Ул бит инде ниндидер хыянәт кылмаган. Беренче хатыны, икенче хатыны, «ну и что» дип әйтик инде русча. Булган — булган.
Без күнеккән инде хәзер телевизорда күрсәтә торган җыен юк-бар, пүчтәк, әллә нинди нәрсәләрне китереп чыгара торган тапшыруларга. Хәзер шуларга ияреп, милли тарихыбызда булган шәхесләрнең бөтенесен шулай тышка чыгарып әйтеп бетерикме инде бөтен дөнья алдында?
Андый нәрсә кирәк түгел дип саныйм мин.
- Сез тарихчы буларак, Муса Җәлилнең тормышындагы ниндидер фактларны ачыклый алдыгызмы?
- Мин беркайчан да Муса Җәлил тормышын өйрәнгән кеше түгел. Аның тарихын, бөтен тормышынРафаэль Мостафиннар һәм башка галимнәр нык кына, матур гына күрсәтте. Әле бүген дә Җәлилнең тарихын, биографиясен өйрәнүчеләр бар. Шуңа күрә мин моңа артык бернәрсә өсти алмыйм.
Көнчыгыш легионнары тарихын өйрәндем. Һәм шул тарих буенча мин үземне азмы-күпме белгеч дип саныйм. Мин профессиональлек яклы, шуңа күрә минем ниндидер конкрет яңа фактларым юк.
Германиягә архивларга эшләргә барган вакытта, мин һәрвакытта шундый бер хыял белән бардым, һаман да шул исемә төшә. Муса Җәлил турында ниндедер яңа материал табылыр дип ышандым. Нинди генә архивларда эшләмәдем: Берлинда, Мюнхенда, Потсдамда, Фрайбургта, ләкин Муса Җәлилгә кагылышлы бер яңа факт та таба алмадым. Шуңа күрә бернәрсә дә өсти алмыйм.
- Муса Җәлилнең мәете җирләнгән урынны табарга мөмкинме?
- Минем уйлавымча, алар барысы да яндырылган. Немецлар алар гадәттә андый өлкәдә бик педант. Әгәр алар концлагерьлары белән яндырганнар икән, төрмәдә гильотина астында һәлак булган кешеләрне дә яндырганнардыр.
Бу — фараз гына.
- Татар халкының гадәттә Тукай белән Җәлилне генә күтәрүен ничек кабул итәсез?
- Без чын мәгънәдә тарихыбызны әле барлап бетермәгән. Безнең тарихыбызда Муса Җәлилдән башка да зур шәхесләр җитәрлек.
Әлбәттә, ул үзенә күрә күнегелгән, бер табигый күренеш: Тукай бар, Җәлил бар. Ләкин без тарихыбызны барларга тиеш.
Безнең XX йөз башында гаҗәеп дәрәҗәдә зур шәхесләребез булган. Без алар турында күп нәрсәләрне белеп бетермибез. Без үз-үзебезне күрсәтә дә, пропагандалый да алмыйбыз. Әйткәнемчә, йә без артык бер якка, йә икенче якка чайкалабыз. Ниндидер киң, тирән пропаганда, поплярлаштыру эше җитеп бетми.
- Муса Җәлилне татар халкы тиешле дәрәҗәдә кадерлиме?
- Минем уйлавымча, Җәлилнең шәхесе инде җитәрлек дәрәҗәдә күрсәтелгән. Тагын яңадан өстәү-өстәү кирәк микән? Шуңа күрә, бәлки хәзер татар халкының тагын нинди шәхесләргә бай икәнлеген күрсәтергә дигән максат куярга тиештер без.
Мәсәлән, аэропортка Тукай исемен бирдек. Тукайның дөресен әйткәндә, аэропортка бернинди дә катнашы юк. Ярар, инде куштылар, каршы түгел. Милли исем булды. Ләкин бит безнең тарихыбызда әле күп кенә ачылмаган шәхесләр бар.
Без белә торган шәхесләр дә нинди зур урын алып тора. Шул ук Дәрдмәндне карасак, ул бит дөнья күләмендә танылырлык шәхес.
Яки бөтенләй билгеле булмаган исем бар, Мөхәммәт Идриси мәслән. Мөхәммәт Идриси 20 йөз өчен зур ачыш ясаган кеше. Ул заманы өчен иң җайлы, иң сыйфатлы, бөтен кеше дә тиз үзләштерә алырлык, гарәп хәрефләре белән язу машинкасы уйлып чыгарган шәхес. Бөтен мөселман дөньясы 20 йөздә татар кешесе — Мөхәммәт Идриси уйлап чыгарган машинка кулланылган. Хәзер компьютер заманында аны аңлап бетермиләр дә инде, онытканнардыр да. Ләкин бит 20 йөз язу машинкасы заманасы булды. Ә аны татар кешесе уйлап чыгарган.
Эзли, барлый башласаң, андый нәрсәләр бик күп.
* * *
- Кто он – Муса Джалиль? Мы говорим о нем как о поэте, герое. Какие еще его достоинства ценны для нас?
- По правде говоря, мы, татары, иногда не можем нормально относиться к героям. Хотя это есть не только в татарах, но и во всех народах России. Мы можем какую-то личность безмерно восхвалять, возвышать до небес, а с изменением взглядов, ситуации начинаем толкать этого человека и шпынять.
Надо как-то придерживаться середины. Если мы говорим о герое, то его место надо определять, спокойно разобравшись, изучив факты, основываясь на конкретных данных.
Имя Мусы Джалиля уже вошло в историю, то, что он – большая, легендарная личность, герой-поэт, не поддается сомнению. Его значимость для татарского народа огромна. Его героизм поднимает дух татар. Но для чего его имя возвышать до небес или же, наоборот, принижать? Надо определить реальное его место, рассказывать о нем детям, молодежи, чтобы у них сложилось правильное представление об этом человеке.
- Есть и те, кто ставит под сомнение героизм Джалиля. Как вы относитесь к таким высказываниям?
- Нам свойственно искать грязь в истории. Но чтобы делать ревизию истории, ты должен опираться на конкретный источник.
Пока в нашем распоряжении есть источники, которые доказывают конкретный подвиг, мужество и героизм Мусы Джалиля. Его стихи – самое сильное свидетельство. Распространять сейчас слухи, пересуды – это всего лишь попытка очернения истории, желание отличиться.
Если мы сейчас начнем Джалиля втаптывать в грязь, чего этим хотим добиться? В очередной раз опозорить татарский народ или еще что-то? Поэтому я таких людей совсем не понимаю.
У нас есть конкретный пример, исторический факт. Есть герой, его поэзия и его известность. Поэтому я никак не могу принять попытки сделать сейчас ревизию.
- Как вы относитесь к обсуждению личной жизни исторических личностей, к примеру, разговоры о жёнах Мусы Джалиля?
- Ну-у, это уже совсем непозволительно. Сколько можно трепаться о личной жизни человека? Это ведь уже ни в какие рамки не укладывается. Это все было, и ладно. Что теперь? Первая жена была, вторая. Он ведь не изменял, не предавал. Что здесь обсуждать?
Мне кажется, это происходит под влиянием телепередач, вытаскивающих на публичное пространство всякую чушь, мелочь, не достойную никакого внимания. И что, мы тоже пойдем по этому пути и начнем вытряхивать наружу всё, что связано с нашей историей, нашими личностями?
Я считаю, что так делать не нужно.
- Удалось ли вам как историку выявить какие-то факты из жизни Мусы Джалиля?
- Я никогда не изучал жизнь Мусы Джалиля. Его историю, всю его жизнь крепко изучили и хорошо показали Рафаэль Мустафин и другие ученые. И сейчас есть исследователи его истории, биографии. Поэтому я ничего к этому добавить не могу.
Я изучал историю Восточных легионов. И считаю себя в некоторой степени специалистом по этой части. Я за профессионализм, поэтому у меня каких-то конкретных новых фактов нет.
Когда ездил в Германию работать в архивах, я всегда таил надежду найти что-то новое по Джалилю. В каких только архивах не работал: в Берлине, Мюнхене, Потсдаме, Фрайбурге, но не смог найти ни одного нового факта, имеющего отношение к Мусе Джалилю. Поэтому ничего добавить не могу.
- Возможно ли обнаружение места захоронения Мусы Джалиля?
- Я думаю, все они (джалиловцы. – Ред.) были сожжены. Немцы обычно в такой области очень педантичны. Если они сжигали целыми концлагерями, наверняка кремировали и тех, кто был казнен на гильотине. Но это лишь гипотеза.
- Из выдающихся личностей татары больше выделяют лишь двоих – Тукая и Джалиля. Как вы думаете, почему? Как вы к этому относитесь?
- Думаю, причина в том, что татары пока не знают всю свою историю. Мы ее до конца еще не изучили. У нас в истории много значимых личностей и помимо Мусы Джалиля.
Эти два имени нам уже кажутся привычными, это естественно: есть Тукай, есть Джалиль. Но мы должны до конца узнать свою историю.
В начале XX века у татар были поразительно великие люди. Но многое о них мы пока не знаем. Мы не способны ни показать себя, ни пропагандировать. Как я уже говорил, нас кидает то в одну сторону, то в другую. Не хватает работы по масштабной пропаганде, популяризации.
- Почитает ли татарский народ Джалиля на должном уровне?
- Мне кажется, личность Джалиля уже представлена в достаточной степени. Надо ли что-то добавлять, нагромождать что-то новое? Возможно, нам надо сейчас задаться целью показать, какие еще достойные люди есть у нас в нашей богатой истории.
Аэропорт Казани назвали именем Тукая. Хотя Тукай, если честно, никакого отношения к аэропорту не имеет. Хорошо, назвали, ничего не имею против. Но в то же время у нас в истории немало личностей, чья деятельность, важность и вклад в развитие нации еще не раскрыты и не признаны народом.
И среди тех, кого мы уже знаем, есть выдающиеся люди. Тот же Дэрдменд – он достоин быть представленным всему миру.
Или человек, чье имя пока совсем не известно, – Мухаммад Идриси. Это он первым в мире создал печатную машинку на арабице. Для своего времени это было большое открытие. Его машинка на арабице была самой удобной, качественной и легкой в освоении и использовании. На машинке, придуманной татарином Мухаммадом Идриси, печатал тогда весь мусульманский мир. Конечно, сейчас век компьютеров, может быть, кому-то это покажется не таким важным. Но 20-й век был веком печатных машинок. И эту машинку придумал татарин.
Стоит только заняться поиском, сбором таких фактов, деталей, понимаешь, что подобных неизвестных фактов в истории нашего народа очень много.
Просмотров: 1057