“Яшьлегемдә яшьнәдем дә күкрәдем”…

БезымянныйБүген бөек шагыйребез Зыя Ярмәкинең тууына 135 ел тулды

Татарстан радиосында “Шигъри төбәккә сәяхәт” дип аталган тапшыруны вакыт-вакыт Минвагыйз Зәйнетдинов алып ба­ра иде. Югары уку йортын тәмамлаганнан соң Камышлы рай­оны­ның “Югары уңыш өчен” газетасына эшкә килгән, театрында уй­наган, бер ел буе аның режиссеры да булып торган, авылда Шигъ­рият түгәрәге дә оештырып җибәргән Минвагыйз ага, “Бер­дәмлек” газетасының чын дусты буларак, ике тапшыруның кү­чер­мәсен Самара татарларына тәкъдим итте. Беренче язма Әнвәр Да­выдов турында булса, икенчесе Зыя Ярмәкигә багышлана.

Бу язмада якташыбыз Рәшит Шамкай да катна­шып, Иске Ярмәк халкының тормыш-көнкүреше, холык-фи­гылен тас­вирлый. Ләкин без шагыйрьнең кызы Галибә сөйләгән­нәрне генә язып алырга булдык.

“Әткәй 1913 елда “Әни” шигырен яз­ганда, аны алда ни көтәсен сизенмәгән, күрәсең. Тукайның энесе булуын оны­тырга мәҗбүр булачагын, сөр­генгә озатылудан, бәлки физик юк ителүдән котылу өчен туган якларын ташлап китәргә туры киләчәген күз алдына да китермәгәндер. Әткәй ту­рындагы дөреслекне 16 яше­мә җиткәч, 1946 елда гына бел­дем мин. Менә бит нинди сәясәт булган — баласыннан дөреслекне яшерер дәрәҗәдә куркытканнар халыкны.

Әти башлангыч белемне туган авы­лында ала. Аннан Чистай мәд­рә­сәсенә керә. 1911 – 1912 елларда Уфада Га­лия мәдрәсәсендә укый. “Шунда гыйлем дөньясында гиздем. Ныклы белем алдым”, — дип сөйли иде ул. Уфада Шә­ех­зада Бабич, Ибраһим Башмаков, Сәйфи Кудаш һәм башка әдипләр белән таныша һәм аралаша. 1910 елда “Шура” журналында үзенең дә беренче шигыре ба­сылып чыга.

Безнең әтиебез һәм әниебез 1915 елда өйләнешәләр. Илле ел буена шатлыгын да, хәсрә­тен дә уртаклашып, тигез бүле­шеп гомер кичерделәр алар. Әнием Хөршидә исемле, күрше Камышлы авылының Сәгъди ахун кызы иде. 95 яшендә Фәр­ганәдә дөнья куйды.

Әтиемнең 1921 ачлык елын­да ничек итеп халыкка ярдәм оештыруы, төрле комитет һәм комиссияләрдә эшләве ту­рында сөйләгәне хәтеремдә. Лә­кин аның өчен авыррак ел­лар алда була әле. Руханилар­ны, зыялыларны эзәрлекләү башлангач, әтием 1926 ел­да туган авылыннан Казахстанга китә. Чияле станциясендә — укытучы, ә 1929 елда Кы­зылорда шәһәрендә тимер юл идарәсендә тәрҗемәче булып эшли. 1930 елда Иске Ярмәккә әйләнеп кайта, туган авылында калырга исәпли. Ләкин туганнары һәм дуслары аңа китәргә киңәш итәләр. Әтием төнлә авылдан чыгып китә. 1931 елда Үзбәкстанга, Фәрганә өлкәсенең Маргелан районы, Шамирза кышлыгына барып урнаша.

Ә гаиләбез бу вакытта авылда җәбер-золым күрә. Бо­гырысланда укучы олы абыем Фаикъны мәктәптән куалар, тугыз яшьлек апам үлә. Болар кулаклар дип, өйдәге юк-бар мөлкәтебезне тартып алалар. 1932 елда әниебез, ике абы­емны һәм мине — ике яшьлек кызны алып, юлга чыга. 1935 елда безнең гаилә Фәрганә өлкәсенең Ташлак авылына, район үзәгенә күчте. Әтием район башкарма комитетында, 1953 елда пенсиягә чыкканчы, төрле эшләрдә эшләде. Менә шул Ташлакта яши башлаганнан бирле әтиемне яхшы хәтерлим. Ул уртача буйлы, киң җилкәле, хәрәкәтчән кеше иде. Мин аның артыннан һәрвакыт сикергәләп атлый, көчкә өлгерә идем.
Әтием янына кай­бер туган­нарыбыз, авылдаш­лары­быз килә, ул аларга киңәшен бирә, ярдәм итә иде. Ул — яхшы әңгә­мәдәш, сөйләме образлы, мә­каль­ләргә һәм әйтемнәргә бай кеше иде.
Сугыш елларында, кул­лыннан кил­гәнчә, үзбәк карт­ларына һәм хатын­нарына булышты. Фронтка хат, төрле үтенеч һәм гаризалар язышты. Үзбәкләр аңа дәмулла, ягъни укытучы дип эндәшәләр иде.

Әтиемнең туган илен са­гынганын сизә идем. Ул эштән арып кайтыр иде дә, чишенеп тә тормыйча, урын өстенә ятар, аннан түшәмгә карап, көйли-көйли шигырь укый башлар иде. Соңрак аның Тукай шигырьләрен, үзе язганнарын да укыганын бел­дем. Үзем дә аңардан “Туган тел”, “Яшьлегемдә яшь­нәдем дә күкрәдем” һәм баш­ка шигырьләрен өйрәндем. Әтиемнең матур һәм са­гышлы тавышын тыңлаганда, минем елыйсыларым килә иде. Бик күп кы­енлыклар күргән халык сугыштан соң бераз иркен сулыш алды. Әтиемдә дә үзгәрешләр сиздем. Аны дуслары эзләп тапты. Хатларында аның шигырьләрен һәм җырларын онытмаулары турында хәбәр итеп сөендерәләр иде.

1948 елда, 17 елдан соң, туган авылына кайтып, ка­натланып килде. Туганнарын күреп сөйләшкән, авыл мәк­тәбендә иҗатына багышлап кичә үткәргәннәр. Безгә ул хәтта яшәреп киткәндәй тоелды. Кулына кабат каләм алды”.

Диктор Тәлгать Хаматшин: “Шуннан соң Зыя Ярмәкине күренекле әдәбият белгече Мө­хәммәт Гайнуллин эзләп таба. Ул Үзбәкстанга баргач, Ташлакта да була. Зыя Ярмәки белән якыннан таныша, хәл-әхвәлен белешә. Соңрак ул, татар әдипләре турындагы китабында, Зыя Ярмәки ту­рында болай яза: “Зыя Яр­мәки Габдулла Тукайның 80 ел­лык юбилеена килергә җыенган иде. Миңа язган хатлары­ның берсендә: “Үзебез шулай картлар исәнлеге белән яши­без. Гыйнварда сиксәненче яшь­кә чыгам инде. Исәнлегем рөхсәт итсә, 1966 елда Казанга барам дип торам”, — дип язган иде”. Ләкин ул теләгенә ирешә алмый кала. Шагыйрьнең вафатыннан соң бер ел үткәч, Казанда “Ак каен” исемле шигырьләр китабы дөнья күрә”.

Әнкәем

Ташлаганга әнкәем бу дөньяга ялгыз
башым,
«Ник газапка ташладың?» дип
үпкәләп чыттым кашым.
Көн вә төн яндым, гомердә бер
тыныч көн күрмәдем,
Егъладым, егълап та булмый инде,
кипте күз яшем.
Аңладым, әнкәй, хәзер рәхмәт укыйм
бу яшь белән,
Инде пакьләнде күңел, югач күз яшь
белән.
Кер вә таплардан агардым мин хәзер
бер кош кеби,
Ялтырарга уйлыймын күктә матур
йолдыз кеби;
Күп авырлыкларга, әнкәй, түзде
бәбкәң җилкәсе,
Шул ачы яшьләр, әни, итте
Тукайның иркәсе.
1912
КИЛӘ

Мин кайчан ул иркә кызны иркәлим
нәкъ бер сабый,
Я оялтам ак йөзен, ал төс белән
күргем килә.
Тирләсә ул алсу йөз, мин шунда энҗе
бөртеген
Чүплисем һәм җеп белән тәсбих ясап
тезгем килә.
Ак йөзендә иркәләнгән ул матур сач
бөртеген
Күргәнемдә көнлимен, шул сач кеби
булгым килә.
Күз нурын шаукым тиюдән саклый
торган керфеген
Күргәнемдә иркә күзне иркәләп,
өргем килә.
Мин аны артында орышам, ул — пәри,
шайтан, димен.
Алдына килсәм, хурым, йөз, мең
сәгать торгым килә.
Ул әле нәкъ бер сабый, бәү-бәү итә,
мин иркәлим.
Һәрвакыт култыкка култык
кыстырып йөргем килә.
Ул

Кайда бакча — анда былбыл, кайда
җәннәт — анда хур.
Анда былбыл сайраганда, монда хур
җыр шыңрата.
Бу минем күңлем: кайчакта анда
былбыл, анда хур.
Юк ләкин тик бер минутка, анда
ялкын сыкрата.
Мин кайчан күрсәм аны, тетрим, иям
баш сәҗдәгә.
Сөбханалла! Бу мәләкме? Яки алда
таң ата?
…Мин аның сач бөртеген күңлем
багында үстерәм,
Тешләренең энҗесеннән күңлемә
тәсбих тезәм.
Битләренең тимгелен ай тимгеленә
охшатам,
Күзләренең һәр карашыннан берәр
шигърем тезәм.
Ихтыяҗы юк аның һич бер Эдиссон
утына,
Ул үзенең алдына айдай йөзеннән нур
коя.
Мин кайчан бу дөньядан я
тормышымнан тарланам,
Ул килә дә кайгы-хәсрәтне куып
шатлык коя.
1912
ЮКӘЛЕ ТАУ

Булса бәйрәм, ямьле тауга яшь
егет, кызлар чыга,
Кайный яңгыр ашлары, бер яшь егет
гармонь сыза.
Яшь күңелләр ашкына, җырлый,
уйный, сикерә, көлә,
Төрле шатлыклы уен һәм «кыз
алыш»лар да була.

— Әйдәгез!..— Яңгыр теләргә яшь
балалар йөгерешә,
Кайсылар кармак сала һәм кайсы
ярдан сикерә.
Кайныйдыр аш, бар кара каш, монда
дөнья җәннәте,
Монда барысы да дөрес, тик күрмәсә
ярый әти.
Монда ят юк, бар да мәхрәм
җырлый, укый һәммәсе,
Һич кирәк юк башка нәрсә, булган
инде һәр нәсе.

Килсә картлык — һич курыкмыйм,
сүнми күңелем, дәртләнәм,
Тугрысы: һәрнәрсәдән ләззәт алам,
ләззәтләнәм.
Тәм бирә бер, ямь бирә бу каены да
зелпесе,
Таш, комы, камыш һәм төрле хуш
чәчкә исе.
Ул хозурлык, ул матурлык башка
тауда юк бере.
Җәй үтеп кыш килсә, күңелем минем
шунда йөри.
1913
НИК БОЛАЙ?

И, Ходаем, бу кешеләрне яраттың
ник болай?
Ник шул иблисләргә солтанлык
намыны бирдең болай?
Ник мине бар нәрсәдән ким-хур
кылып бу дөньяда,
Ут вә ялкында янарга ташладың,
тәңрем, болай?
Бу кешеләрдән тынарга ник миңа
бер юл да юк,
Нигә мин көчсез, кара көчтән
шиңелдем ник болай?
Ник алар тик башкаларны
тикшерәләр, сүзлиләр,
Ул фәлән, я ул төгән кемгә кирәк?
Бу ник болай?
Шул кызлар кайда барсаң да чыгалар
алдыңа,
Алдалап көлгән булалар
бәдбәхетләр ник болай?
И, Ходаем, ник бу җирне пычрата
аңсызларың!?
Сизмиләр бернәрсә дә туңган
күңелләр ник болай?
1913
ҖӘЙГЕ ТАҢ

Дулкынлы томаннар арасыннан,
Моңланган назлы җир өстенә,
Җанымның боеккан карашыдай,
Ягымлы, көләч нур сибә ай.
Якында — кара тау, аның түше
Чыланган — энҗегә манылган,
Агачлар шыпырдый — сөйләшәләр,
Ботаклар былбылын сагынган.
Таң якын, әтәчләр моң кычкыра,
Казлар да юынган, кагынган.
Чутылдый былбыл да әрәмәдә,
Кузгалып йоклаган талыннан.
Еракта агарган офык йөзе,
Ай бата — урынына таң туа.
Таң җиле җай гына сыйпап китә
Атланган атымның ялыннан.
1913

КИҢӘШ

Күңел кошың канат җилпеп очмас
борын,
Урман, таулар, диңгезләрне кичмәс
борын,
Шатлан әле, сөй дөньяны, уйна да
көл,
Күз яшьләрең төрелеп-төрелеп
төшмәс борын.
Күкрәгеңдә тормыш уты капмас
борын,
Йөрәк каның сыгылып-сыгылып
акмас борын,
Болгар кызы кара күзне мөлдерәтеп,
Яшь күңелгә сүнмәс ялкын якмас
борын,
Шатлан әле, сөй дөньяны, уйна да
көл,
Тормыш тавы басып-кысып измәс
борын,
Чык сәхрага, рәхәт тормыш көен
көйлә,
Сандугачың күкрәгеңнән бизмәс
борын.
Киң диңгездә колач салып бер йөзеп
кал,
Дулкыннары тау-тау булып купмас
борын,
Каек белән әйләнмәдә әйләнеп кал,
Упкыннары мәңгелеккә упмас борын.
1913

Эльмира ШӘВӘЛИЕВА әзерләде.

«Бердәмлек».

Просмотров: 1052

Комментирование запрещено