Минтимер Шаймиев: «Нам удалось поднять авторитет татарского народа» / Минтимер Шәймиев”: Без татар халкының абруен күтәрә алдык”

«Нам ведь никто не запрещает изучать свой родной язык, надо использовать все существующие возможности. Кстати, мне кажется, что самарские татары в этом преуспели», — М.Ш.ШАЙМИЕВ.

Первый Президент Республики Татарстан Минтимер Шарипович Шаймиев — один из самых ярких и авторитетнейших политиков постсоветской России, национальный лидер всех татар, проживающих как в России, так и далеко за ее пределами.

Под руководством Минитимера Шаймиева принята Декларация о государственном суверенитете Республики Татарстан и Конституция Республики Татарстан, учрежден Всемирный конгресс татар. Заслуги Первого Президента татар можно перечислять бесконечно долго. Главные из них — повышение авторитета Республики Татарстан на международной арене, приток в республику колоссальных инвестиций, выведших Татарстан в лидеры экономического развития.

Сегодня Минтимер Шаймиев — Государственный Советник РТ, инициатор создания Республиканского фонда возрождения памятников истории и культуры Республики Татарстан. Под его руководством возрождаются древний город Болгар и остров-град Свияжск. Зная, что этот проект отнимает у него массу времени, мы всё же обратились к Минтимеру Шариповичу с просьбой найти возможность ответить на некоторые интересующие наших читателей вопросы. Он любезно согласился, и мы сегодня рады предложить вашему вниманию текст интервью с Минтимером Шариповичем Шаймиевым.

- Минтимер Шарипович, сейчас, особенно на периферии Татарстана, остро стоит вопрос сохранения татарского языка, как основы самоидентичности нашей нации. Под разными предлогами — «оптимизации» и пр. — закрываются татарские школы, даже в татарских селах родной язык преподается по усеченной программе, а то и вовсе превращен в «факультативную» дисциплину. Не хватает учителей, учебников. Какую помощь мы можем ждать от Республики Татарстан в деле организации обучения родному языку?

- Вопрос сохранения родного языка остро стоит не только для татар, любому народу это дается нелегко. Степень глобализации нынешнего мира заставляет задуматься даже многомиллионные по численности нации. Я всегда говорил и говорю, сохранение языка, любого, не только татарского — это совместные усилия государства, семьи и лично каждого из нас. Если мы хотим сохранить язык, то его нужно сохранить, прежде всего, в семье. «И туган тел, и матур тел, әткәм-әнкәмнең теле!” - писал наш великий Тукай. И далее:

Иң элек бу тел белән әнкәм бишектә көйләгән,

Аннары төннәр буе әбкәм хикәят сөйләгән”.

(Колыбель мою качая, тихо-тихо пела мать,

Подрастая, сказки бабушки я начал понимать…)

Если каждый из нас будет говорить дома на татарском языке и научит своего ребёнка с самого рождения, тем самым пробудит в нем интерес к нему. Во-вторых, сохранить в детских садах, то есть в дошкольном образовании. В-третьих — в начальных классах школы. Именно так мы можем навсегда заложить в детях фундамент родного языка, только так у детей появится желание знать язык в совершенстве. Коль появится такое желание, то уже ничего не может помешать. Другого способа нет, потому что сейчас объем образования очень велик, в старших классах, в вузах времени на язык остается всё меньше. В этом вопросе мы немало поработали на федеральном уровне. Программы начальных классов определены, возможности для изучения родного языка в нужном объеме открыты.

Хочу обратить ваше внимание на то, что решение вопросов поддержки татарского языка и культуры в субъектах Российской Федерации и сохранения образовательных организаций, в которых ведется изучение татарского языка и есть обучение на татарском языке, заложены в нормативно-правовых документах и государственных программах республики. К примеру, заключено Соглашение между Министерством регионального развития Российской Федерации и Республикой Татарстан о сотрудничестве в сфере реализации государственной национальной политики, в рамках которого достигнута договоренность о включении пункта «по оказанию содействия в проведении мониторинга состояния и развития родных языков народов Российской Федерации, проживающих на территории Республики Татарстан».

Также во все межправительственные соглашения включены специальные пункты, направленные на удовлетворение языковых и культурных потребностей татар, проживающих за пределами Татарстана. На уровне Министерства образования и науки РТ заключены соглашения с 28 субъектами Российской Федерации и 4 зарубежными странами (Казахстан, Узбекистан, Азербайджан, Турция). Это уже создает возможности для дальнейших действий татар, проживающих в этих регионах. Следует подчеркнуть и то, что в соглашения о сотрудничестве включены условия взаимодействия по развитию и сохранению этнокультурного (татарского) образования и воспитания в местах компактного проживания татар в регионах Российской Федерации. То есть, предусмотрены такие направления, как обеспечение работы по содействию сохранения и развития школ, классов с татарским языком обучения и с изучением татарского языка, а также создания воскресных школ, курсов за пределами республики; повышение профессионального уровня педагогов образовательных организаций с татарским языком обучения и с изучением родного татарского языка; создание условий для выявления, развития одаренных школьников, учащейся молодежи.

Вот ещё один пример. В этих соглашениях предусмотрена работа по целевому набору абитуриентов на бюджетные места по направлению подготовки «Татарская филология» согласно заявкам субъектов РФ. Но в последние три года не поступило ни одной заявки на подготовку специалиста по этому направлению. Вы говорите, что не хватает учителей, так ведь можно направить, скажем, в Казанский университет будущего «своего» учителя — студента из Самары — прямо на бюджетное место.

Я на днях поинтересовался с состоянием дел с учебниками. По данным Министерства образования и науки Татарстана, в 2013 году по заявкам субъектов РФ с компактным проживанием татар (г. Москва, Чувашская Республика, Удмуртская Республики, Мордовская Республика, Марий-Эл, Кировская, Нижегородская, Оренбургская, Самарская, Челябинская, Саратовская, Ульяновская Ивановская области, Пермский край) и Азербайджана передано безвозмездно 7282 экземпляра учебно-методической литературы по татарскому языку и литературе на общую сумму более 1 млн. 700 тысяч рублей.

Не буду спорить, наверное, и этого недостаточно. Но сейчас есть и другие возможности. Вы, наверное, знаете, что в соответствии с поручением Президента Татарстана Рустама Нургалиевича Минниханова стартовал уникальный интернет-проект дистанционного обучения татарскому языку «Ана теле». Он нацелен на обучение татарскому языку всех желающих, проживающих как в Татарстане, так и по всему миру. Онлайн-школа создает условия не только для овладения татарским языком, но также и для приобщения к татарской культуре. Многим нравятся татарский образовательный портал «Белем.ру» и татарская социальная сеть «Татар иле». Богатый, на мой взгляд, материал, который размещен на них, может быть также использован в учебно-воспитательном процессе.

Также на основе уже упомянутых соглашений, ежегодно проводится межрегиональная олимпиада по татарскому языку и литературе. В нем принимают участие учащиеся 9-11 классов, победители региональных туров олимпиад по татарскому языку и литературе из регионов России.

Особо хочу выделить Международную олимпиаду по татарскому языку и литературе. В прежние времена мы даже мечтать об этом не могли. Помню, мы своих соотечественников из-за рубежа вживую увидели только в начале 90-х годов, когда они приехали на самый первый Конгресс татар. А сейчас мир открыт — общайся, делись опытом, спрашивай, советуйся, встречайся, сотрудничай! Вот в декабре 2013 года прошел дистанционный тур II Международной олимпиады, в котором приняли участие около 5 тысяч школьников и студентов из России, Турции, Китая, Украины, Казахстана, Узбекистана, Кыргызстана, Бельгии, Германии, Америки, Украины, Чехии. Знаю, что проведение очного тура олимпиады запланировано в день рождения великого татарского поэта Габдуллы Тукая — 26 апреля 2014 года. Я уже и не говорю об организации ежегодного отдыха в Татарстане одаренных и талантливых детей-татар, проживающих в различных регионах России, межрегиональной смены с речевой практикой по татарскому языку.

Главное — эта работа продолжится и в будущем. Нам ведь никто не запрещает изучать свой родной язык, надо использовать все существующие возможности. Кстати, мне кажется, что самарские татары в этом преуспели. Я недавно встречался с представителями Самарского областного татарского общества «Туган тел» Ильясом Шакуровым, Гумаром Батршиным, Ривгатом Хузиным и узнал от них много интересного о жизни самарских татар. Очень порадовала многогранная деятельность татарской школы «Яктылык», олимпиады по татарскому языку ежегодно проводятся и у вас. Особенно ценно издательская деятельность общества: нужные книги печатаются на месте. Издание вашего журнала «Самар татарлары», открытие портала «Самарские татары» свидетельствуют о том, что татары Самарской области сильны, талантливы, активны и заботятся о будущих поколениях. Главное, живут в мире и согласие с другими народами, показывая им позитивный пример национального самосознания. Думаю, опыт работы «Туган тел» необходимо использовать и в других регионах страны, а Татарстан всегда поддержит. Руководители республики, бывая в регионах, стараются встречаться с соотечественниками. Президент республики очень внимателен к этим проблемам, при необходимости всегда готов решать их через переговоры со своими коллегами- губернаторами.

- По Вашей инициативе и под Вашим же руководством в Татарстане активно возрождаются памятники исторического наследия. Но много таких памятников татарской культуры и истории за пределами РТ остаются в забвении. Например, Муромский городок в Самарской области, который по значению в истории нашего народа, пожалуй, не уступает городу Булгар. Может, есть резон объединить усилия историков, археологов, краеведов Татарстана и нашей Самарской области для возрождения и этого памятника?

- Согласен с Вами, богатое наследие нашего народа по всей стране требует огромного внимания. Но, хочу заметить, видимо информация не доходит до регионов, и складывается не совсем правильное впечатление, что недостаточно внимания уделяется учеными Татарстана к культурному наследию за его пределами. Историческое наследие татарского народа имеет широкую географию и представлено большим разнообразием исторических объектов. С 1990-х годов республика проводит обширные работы по изучению культурного наследия Татарстана и татарского народа во многих регионах России и за его пределами. Благодаря целенаправленной работе выявлены сотни новых объектов истории культуры. Опубликованы многочисленные публикации, в том числе научно-популярные. Это вызвало большой интерес у татарского населения и потребность более глубокого изучения объектов, связанных с их регионом. По словам наших ученых-историков, ежегодно фиксируется рост обращений граждан из регионов России, что превосходит научные возможности республики. С целью создания условий для расширения исследовательского потенциала ведется подготовка специалистов-историков из соседних регионов в целевом порядке в КФУ, в том числе и из Самары.

Татарские общества в регионах выступают инициаторами организации подобных исследований с привлечением специалистов не только из Татарстана, но из собственных научных центров и других областей. Подобное явление — яркий пример роста самосознания и уважения к истории своего народа. Это радует нас. На мой взгляд, создание в 2010 году в Татарстане Республиканского фонда по возрождению памятников истории и культуры Республики Татарстан и его деятельность по восстановлению древнего города Болгар и острова-града Свияжск в какой-то мере послужили сигналом для регионов России, для более внимательного отношения к своему историческому наследию.

Новые формы изучения нашего огромного культурного наследия ориентированы на создание региональных общественных центров. Это является исторической формой самоорганизации татарского народа и сохранения традиций. За пределами Татарстана находится тысячи памятников археологии, связанные с историей и культурой татарского народа. Действительно, некоторые из них по своим масштабам мало чем уступают Болгарскому городищу. Например, Сарай-аль-Махруса (Астраханская область), Сарай аль-Джадит (Волгоградская область), Мадхжар (Ставропольский край), Корятьское городище (Ульяновская область), Искер (Тюменская область), Курмыш (Нижегородская область), Увек (Саратовская область), Афкула (Пермь), Наровчат (Пензенская область), в том числе и Муромский городок в Самарской области. Ученые Российской Академии наук и Татарстана многие десятилетия ведут непрерывное сотрудничество с этими регионами. Именно благодаря их работам появилось целостное представление о средневековой истории татарского народа. Эти работы продолжаются и сейчас, проводятся совместные исследования, экспедиции с участием специалистов, коллег из других областей. Такое внимание сохранится и впредь.

Надо отметить, что результаты этих работ вошли в уникальные издания из серии Тартарика и в семитомное издание «История татар с древнейших времен». На страницах этих исследований приведены новейшие результаты исследований культурного наследия татар, в том числе Муромского городка с привлечением ведущих ученых в этой области Самарской области. Ученые Татарстана регулярно выезжают на реализацию научных проектов в соседние регионы и активно участвуют в проведении тематических конференций по истории татарского народа в регионах: в Самаре, Ульяновске, Саратове, Нижнем Новгороде, Тобольске и других.

Один из таких выездов — в Алтай, был организован Институтом истории Академии наук Татарстана при участии института истории Казанского федерального университета и Фонда «Возрождение» в рамках Болгарского форума. Вкратце поясню: Международный Болгарский форум был основан по нашей инициативе Академией наук РТ, Министерством культуры РТ и Казанским (Поволжским) федеральным университетом в 2010 году. Дело в том, что научные поиски и открытия последних лет позволили нам в Татарстане разработать, на наш взгляд, заслуживающий внимания научных кругов комплексный проект по изучению процессов, происходивших в древности на огромной территории от Великой Китайской стены на Востоке и до Дуная на Западе, где наши общие предки, тюркские и славянские народы, сформировали, в конечном итоге, уникальную евразийскую цивилизацию. Конечно, реализация данного проекта невозможна без тесного сотрудничества с ведущими специалистами из научных центров России, Китая, Японии, Монголии, Казахстана, Украины, Венгрии, Болгарии, Германии и других стран. Поэтому и был создан этот форум, который ежегодно проводится в целях объединения специалистов, занимающихся историей, культурой и наследием болгарской цивилизации и за последние 3-4 года стал постоянной площадкой для координации и обмена знаниями между учеными из России и зарубежных стран. I и II Форумы мы провели в Болгаре и Казани, III — в Алтае, IV — в Болгарии, V — в Симферополе.

Таким образом, III Болгарский форум «Идель-Алтай: истоки евразийской цивилизации» мы провели в Барнауле. На форум, который проходил в Алтайском государственном университете, приехали более ста ученых из разных стран мира для обсуждения проблем древней истории народов, происхождение которых связано с Алтаем и близлежащими регионами. Российские и зарубежные ученые-специалисты считают Алтай колыбелью тюркоязычных народов и мы на Форуме говорили в основном о нашем общем историко-культурном наследии.

Вы, конечно, правы, восстановление этих памятников невозможно без объединения усилий и ресурсов и федерального центра, и Татарстана, и самих регионов, на чьей территории они находятся.

- В Поволжье исторически слились судьбы разных народов и наций. Сейчас видим попытки некоторых кругов вбить клинья в их годами, веками сложившиеся добрососедские отношения. Предается охаиванию советская система интернационального воспитания, все больше попыток внести раскол между людьми по национальному и конфессиональному признакам. Возможно, это является следствием отсутствия четкой и обоснованной государственной национальной политики. Какими Вам видятся пути и средства для сохранения и укрепления межнациональных и межконфессиональных отношений?

- Я всегда говорил и говорю, что межнациональные отношения — материя весьма тонкая, тут всё очень чувствительно, тут нет мелочей. На малейшие проявления национализма и ксенофобии необходимо обратить внимание и пресекать на корню. Безусловно, мы живем в многонациональной стране, и, не упрощая проблемы, обязаны вести продуманную национальную политику.

Национальная политика — это сложно, это деликатная среда, во многом предопределяющая стабильность такой федерации, как Россия, где живут более ста национальностей. Поэтому, я считаю, что национальная политика — это дело Президента страны. Он избран всенародно и для него национальная политика — приоритетная задача. Президентом России Владимиром Путиным более года назад создан Президентский совет по межнациональным отношениям — один из важнейших элементов системы управления в данной сфере. Утверждена Стратегия государственной национальной политики до 2025 года. Считаю, что это верные шаги к созданию понятной всем национальной политики. По поручению Президента страны создан научный центр, обеспечивающий мониторинг межнациональных отношений на Юге России и в регионах Приволжского федерального округа. Подписан закон об определении полномочий региональных и муниципальных властей и их ответственности за возникновение межнациональных конфликтов, вплоть до отправки в отставку руководителей, которые не смогли предотвратить конфликт. Разрабатываются региональные планы реализации Стратегии национальной политики, призванные отражать потребности и специфику каждой конкретной территории. Я согласен с мнением Владимира Путина о том, что мы должны опираться на всё хорошее, всё позитивное, что было наработано в последние десятилетия, и опираться как раз на плюсы и преимущества многонациональной, многоконфессиональной страны. Например, на опыт Татарстана, где веками сложилось межнациональное согласие, где в центре Казани, в Кремле рядом стоят мечеть и православный собор, в городе мирно соседствуют и католические, и староверческие церкви, и синагога. Мусульманский Болгар и православный Свияжск восстанавливаются одновременно. И такой паритетный подход мы стараемся выдерживать во всем и всегда.

На мой взгляд, путь к укреплению межнациональных отношений — это воспитание толерантности и пристальное внимание к проблемам и потребностям национальностей, живущих в России. Главное, не множить проблемы. Для этого и ресурсов никаких не надо. Скажем, не писать и не говорить, что «Россия для русских». Часто подчеркивается, что у нас страна православная. Я согласен: подавляющее большинство — православные, в этом некого винить, так исторически сложилось, но нужно об этом говорить очень тактично. Чтобы не задевать чувства других. По Конституции страны, Россия — светское государство. Поэтому все религиозные институты должны развиваться в меру душевной потребности человека. Толерантное общество должно быть умеренным.

- Уважаемый Минтимер Шарипович! Вы возглавляли республику в самые сложные годы. Обретение Татарстаном суверенитета неразрывно связывают с Вашим именем. Что для Вас была самым трудным в года президентства? Что самое-самое памятное в годы президентства? Что удалось, а чего Вы не успели или не смогли?

- По большому счету я не могу сказать, что мы чего-то не смогли или сделали не так… Многое удалось. Что касается социальных вопросов, то, например, в стране до сих пор никто ещё не осуществил целевую программу ликвидации ветхого жилья. Мы осуществили это к 2005 году, переселив из трущоб более 57 тысяч семей. Потом запустили программу социальной ипотеки для бюджетников и молодых семей. Или, к примеру, сплошная газификация республики завершена уже лет десять назад. Сейчас в республике развернуто строительство дорог. Осуществляется прорыв в развитии информатизации и IT -технологий. А сколько было сделано к Универсиаде-2013! У нас сейчас молодая команда управленцев, знают, что и как делать, занимаются эффективно.

Вспоминая первые годы перестройки, хочу отметить, что мы, сами того до конца не осознав, пережили ключевые исторические события. Началось демократическое движение, была дана свобода слова. Перестройка, гласность — эти понятия стали известны всему миру. Тогда наша интеллигенция заговорила во весь голос и подняла вопрос о полной независимости. А татарская интеллигенция всегда была сильной. И обвинять её никак нельзя, положение было тяжелое, особенно в национальной культурно-образовательной среде. К примеру, к тому времени в Казани осталась одна-единственная татарская школа. В 1990 году в Казань приехал Борис Николаевич Ельцин, встречался с представителями интеллигенции, увидел всё своими глазами. Мы на том этапе выбрали договорный путь решения вопросов и правильно поступили. Недавно отметили 20-летие подписания Договора Российской Федерации и Республики Татарстан «О разграничении предметов ведения и взаимном делегировании полномочий между органами государственной власти Российской Федерации и органами государственной власти Республики Татарстан». Это уже история, к которой мы не раз будем возвращаться, чтобы извлечь уроки.

Конечно, было непросто принимать судьбоносные не только для республики, но и для страны решения, ведь Татарстан в годы перестройки был впереди в части отстаивания своих прав. Не случайно Декларация о государственном суверенитете Татарстана была принята первой среди других субъектов РФ.

Запомнилось 12 июня 1991 года, когда прошли первые в стране выборы не только Президента России, но и Президента Татарстана. Перестроечная ситуация и отношение с центром были непростые. Татарстан требовал независимости, были даже сторонники полной независимости. На тех выборах Борис Ельцин в Татарстане голосов не получил (меньше 50 процентов). А за своего президента в Татарстане проголосовали 74 процента избирателей. Хорошо, что всё это прошло мирно, без осложнений. Когда я в качестве кандидата в президенты встречался с избирателями, то видел тревогу в глазах русскоязычного населения. Это и был, пожалуй, самый трудный, но и самый важный момент. Республика у нас многонациональная, ни в коем случае нельзя было допустить возникновения межнациональной розни. Поверив в меня, они проголосовали за первого Президента Татарстана, и я был обязан оправдать их доверие. И после пяти лет пребывания на должности Президента, подводя итоги первого срока, я сказал, что главное мое достижение — исчезновение тревоги в глазах русскоязычных людей. С тех пор отношение людей разных национальностей к Президенту республики стало доверительным.

Я считаю, что главное достижение за почти двадцатилетнее президентство в том, что за эти годы нам удалось поднять авторитет татарского народа и укрепить национальное самосознание. Все сложные процессы доказали, что татары миролюбивый, созидательный народ, сыгравший огромную роль в сохранении целостности Российской Федерации, особенно в перестроечные годы, народ, знающий себе цену, но в то же время уважающий интересы других народов. Это кардинально изменило отношение к нашему народу. А мы ведь нуждались в этом. По сравнению с другими народами, отношение к татарам часто бывало неоднозначное. Вся идеология СССР, учебники истории всегда упрощенно связывали татар с татаро-монголами. Если бы в то время наш народ вел себя по-другому, то в самой середине России могли произойти трагические события. Я бы не сказал, что история нашего народа проще, чем история Чечни или других народов Кавказа. Татары сумели показать себя зрелыми и с политической, и с экономической стороны. И в жизни татарстанцев произошло много позитивных изменений. Нам удалось провести масштабные, международные мероприятия, которые прославили нашу многонациональную республику на весь мир. Безусловно, слава Татарстана распространилась на всех татар, ведь во всем мире татары считают Татарстан исторической Родиной. Теперь татары, где бы ни жили, не скрывают свою национальность, такие времена уже в прошлом.

- В России так сложилось, что удел «бывших» очень даже незавиден: стоит человеку отойти от власти, как начинают чуть ли не предавать его анафеме. На Вас эта традиция не сработала, да и вряд ли могла сработать. Это результат чего?

- Человеку, обладающему большой властью нужно любить людей независимо от их национальной и конфессиональной принадлежности. Меньше обещать, больше делать и без популизма. Главная задача первого лица — подобрать знающих, ответственных кадров и дорожить ими. У меня лично для себя был принцип — где родился, там и пригодился, потому что я безмерно люблю родной Татарстан.

-  Вас называли не татарским Президентом, а Президентом всего многонационального народа Татарстана. Вы и сегодня, как говорится, при делах. Откуда берется столько энергии и сил? Спорт? Семья? Привычка работать?

- Если точнее, то я сегодня при одном большом деле — реализации проекта «Культурное наследие Татарстана: древний город Болгар и остров-град Свияжск». Это была моя давняя мечта, я рад, что появилась возможность её осуществить. Я являюсь Председателем Попечительского Совета созданного для осуществления этого проекта Республиканского Фонда возрождения памятников истории и культуры Республики Татарстан — Фонда «Возрождение». В феврале исполнилось четыре года со дня его основания. Эти годы я назвал бы годами открытий, творческих исканий и обретения опыта. Я вам должен сказать, что при желании, оказывается, можно настолько глубоко вникнуть во все детали этого проекта — от исследовательских, проектных, ремонтно-строительных и до самых тонких, реставрационно-консервационных дел. Я уже неоднократно отмечал: научно-познавательный процесс превратился в творческий, и родилось много новых идей, проект по ходу дела расширился, появились новые объекты. Честно говоря, я сейчас настолько увлечен этим делом, что у меня появилось ощущение, что многолетняя работа Президентом республики уже где-то в далеком прошлом и я нахожусь в совершенно другом измерении. Подобралась отличная команда единомышленников. Мне комфортно жить и работать. И очень важно то, что этот проект делает нас духовно богаче, как я постоянно утверждаю: наше общество обретает духовность.

Энергия и силы берутся из того, что работаю от души — для души, как гласит девиз нашего фонда. И ещё, очень вдохновляет колоссальная всенародная поддержка нашего проекта, но это одновременно и мощный импульс для дальнейшей работы, и, безусловно, огромная ответственность.

А моя семья она во все времена была для меня надежным тылом и огромной поддержкой. Моя супруга Сакина Шакировна долго ждала моего ухода с поста Президента республики, думала, тогда будет больше внимания к ней, но надежды её не совсем оправдались. Разве что одним выходным днем стало больше. Знаете, в начале, я целый год не мог привыкнуть к тому, что по субботам не хожу на работу. Кстати, сбылась ещё одна мечта — я завел собаку, западносибирскую лайку, назвал Махмаем — по Тукаю. Каждую субботу-воскресенье подолгу гуляем с ним. И, как всегда, каждый день — бассейн. Моя норма — полтора километра. За прошлый год проплыл 526 километров. Конечно, мое увлечение по всей жизни — это шахматы. А ещё смотрю спортивные передачи по телевизору. Очень люблю спорт — футбол, хоккей, биатлон, баскетбол, волейбол… Слежу за свежими спортивными новостями. Я всегда уделяю много внимания и времени спорту. Почему? Потому что мы же не одни на земле, а чтобы о Татарстане узнали везде, нужен «Ак барс», «Рубин», УНИКС, «Зенит» и Универсиада… Что еще может так объединить людей? Вот сейчас идет зимняя Олимпиада в Сочи, огромное количество людей бросают дела и приникают к телевизорам, компьютерам, айфонам, айпадам, а то и вовсе сидят в стадионах Сочи. На время забываются войны, конфликты… Что их объединяет? Спорт! Нет в мире сильнее идеологии, чем спорт, я так считаю.

-  Вы, как любой настоящий татарин, неравнодушны к лошадям. Остается ли время для любимого увлечения?

- У нас даже родовое прозвище «чаптын», то-есть «скакун». Дед, прадед, были людьми состоятельными, крепкие крестьяне и всегда держали лошадь для участия на скачках во время праздника Сабантуй и становились победителями. Зная мою любовь к лошадям в период работы мне подарили более десятка породистых лошадей и я их сходу передавал нашему ипподрому. Вижу их во время больших скачек и радуюсь их достижениям.

- Уважаемый Минтимер Шарипович! Спасибо Вам за то, что согласились ответить на наши вопросы. Примите наши пожелания здоровья, успешного завершения всех Ваших начинаний.

Вопросы подготовил — Данияр Сайфиев.

Журнал «Самар татарлары», № 1 (6), январь-март, 2014

 * * *

Татарстан Республикасының Беренче Президенты Минтимер Шәймиев — Советлар Союзыннан соң Россиядә иң абруйлы шәхесләрнең берсе, илебездә һәм аңардан тыш яшәүче татарларның милли лидеры.

Минтимер Шәймиев җитәкчелегендә Татарстан Республикасының дәүләт суверенитеты турында Декларация кабул ителде, Бөтендөнья татар конгрессы оештырылды. Беренче Президентның казанышларын әйтеп бетерерлек түгел. Иң мөһимнәре — халыкара аренада Татарстанның абруен күтәрү, Татарстан икътисады үсешенә уңай йогынты ясаган зур инвестицияләр җәлеп итү.

Бүген Минтимер Шәймиев — Татарстан Республикасының Дәүләт Киңәшчесе. Ул шулай ук Татарстанның мәдәни һәм тарихи мирасын яңадан торгызу фондын оештыру инициаторы. Аның җитәкчелегендә утрау-шәһәр Зөя һәм борынгы Болгар шәһәре торгызыла. Бу проектның Минтимер Шәймиевнең бик күп вакыт алуын белеп, без шулай да аңа үз сорауларыбыз белән мөрәҗәгать иттек. Ул аларга җавап бирергә бик теләп ризалашты.

- Минтимер Шәрипович, хәзерге вакытта, аеруча Татарстаннан читтәге төбәкләрдә милләтебез үзенчәлегенең нигезе булган татар телен саклау мәсьәләсе кискен тора. “Оптимизация” һәм башка сылатулар белән татар мәктәпләре ябыла, хәтта татар авылларында да ана теле кыскартылган программа буенча укытыла, ә кайдадыр бөтенләй “факультатив” фәнгә әверелә. Укытучылар, дәреслекләр җитми. Татар телен укытуны оештыруда без Татарстан Республикасыннан нинди ярдәм көтә алабыз?

- Ана телен саклау мәсьәләсе татарлар өчен генә кискен тормый, теләсә кайсы халык өчен үз телен саклап калу җиңел түгел. Хәзерге дөньяның глобальләшү дәрәҗәсе саны күп миллионнарга җиткән милләтләрне дә уйланырга мәҗбүр итә. Мин һәрвакыт әйтә киләм: татар телен генә түгел, теләсә кайсы телне саклау — ул дәүләтнең, гаиләнең һәм шәхсән һәр кешенең уртак тырышлыгы. Телебезне саклыйсыбыз килсә, аны, барыннан да элек, гаиләдә сакларга кирәк. “И туган тел, и матур тел, әткәм-әнкәмнең теле!”- дип язган бөек Тукаебыз. Һәм болай дәвам иткән:

Иң элек бу тел белән әнкәм бишектә көйләгән,

Аннары төннәр буе әбкәм хикәят сөйләгән.

Әгәр дә һәрберебез үз өендә татарча сөйләшеп, үз баласын туган көненнән үк ана теленә өйрәтсә, балада телгә карата кызыксыну тудыра ала. Икенчедән, балалар бакчаларында сакларга, ягъни мәктәпкәчә белем бирүдә. Өченчедән — мәктәпнең башлангыч сыйныфларында. Нәкъ менә шул рәвешчә без балаларда ана теленең нигезен гомергә салып калдырабыз, шул рәвешчә генә балаларда үз телен камил белү теләге туачак. Ә инде мондый теләк булса, берни дә комачаулый алмый. Моның башка ысулы юк, чөнки хәзер белем күләме бик зур, өлкән сыйныфларда, югары уку йортларында телгә вакыт әзрәк кала бара. Бу мәсьәләдә без федераль дәрәҗәдә аз эшләмәдек. Башлангыч сыйныфлар программалары билгеләнде, ана телен кирәкле күләмдә өйрәнү мөмкинлекләре ачылды.

Игътибарыгызны шуңа юнәлтергә телим: Россия Федерациясе субъектларында татар теленә һәм мәдәниятенә ярдәм итү һәм татар телен өйрәтү алып барылган һәм уку татар телендә барган оешмаларны саклау мәсьәләләрен хәл итү республиканың норматив-хокук документларында һәм дәүләт программаларында каралган. Мисал өчен, Россия Федерациясенең Төбәкләр үсеше министрлыгы һәм Татарстан Республикасы арасында дәүләт милли сәясәтен гамәлләштерү өлкәсендә хезмәттәшлек турында Килешү төзелгән. Аның кысаларында “Татарстан Республикасы территориясендә яшәгән Россия халыкларының ана телләре торышын һәм үсешен мониторинглауны үткәрүдә ярдәм күрсәтү буенча” пункт кертү турында килешүгә ирешелгән.

Шулай ук барлык хөкүмәтара килешүләргә Татарстаннан читтә яшәүче татарларның тел һәм мәдәни ихтыяҗларын канәгатьләндерүгә юнәлтелгән махсус пунктлар кертелгән. ТР Мәгариф һәм фән минстрлыгы дәрәҗәсендә Россия Федерациясенең 28 субъекты һәм 4 чит ил (Казахстан, Үзбәкстан, Азербәйҗан, Төркия) белән килешү төзелгән. Бу инде әлеге төбәкләрдә яшәүче татарларга бу юнәлештә эшләү өчен мөмкинлекләр тудыра. Шуны да әйтергә кирәк, хезмәттәшлек турында килешүләргә Россия Федерациясе төбәкләрендә татарлар җыелып яшәгән урыннарда татар мәгарифен һәм тәрбия бирүне үстерү һәм саклау буенча бергәләп эш итү шартлары кертелгән. Ягъни, уку татар телендә барган һәм татар теле өйрәнелгән сыйныфларны, мәктәпләрне саклау һәм үстерүгә ярдәмне тәэмин итү, аларда эшләүче укытучыларның һөнәри дәрәҗәсен үстерү, шулай ук республикадан читтә якшәмбе мәктәпләре, курслар булдыру, мәктәп укучылары, укучы яшьләр арасыннан сәләтлеләрне күреп алу һәм үстерү кебек юнәлешләр каралган.

Тагын бер мисал. Бу килешүләрдә РФ субъектлары гаризасы буенча “Татар филологиясе” белгечлегенә әзерләү өчен абитуриентларны бюджетлы урыннарга максатчан җыю буенча эш каралган. Ләкин соңгы өч ел эчендә әлеге юнәлештә белгеч әзерләү турында бер генә гариза да бирелмәгән. Сез укытучылар җитми дисез, ә бит, әйтик, Казан университетына үзегез өчен укытучы әзерләү максатында Самарадан үз студентыгызны турыдан-туры бюджетлы урынга җибәрә аласыз.

Шушы көннәрдә мин дәреслекләр мәсьәләсе белән кызыксындым. Татарстанның Мәгариф һәм фән министрлыгы мәгълүматы буенча, 2013 елда РФнең татарлар җыелып яшәгән субъектлары (Мәскәү шәһәре, Чуваш Республикасы, Удмурт Республикасы, Мордва Республикасы, Марий-Эл, Киров, Түбән Новгород, Оренбург, Самара, Чиләбе, Саратов, Ульяновск, Иваново өлкәләре, Пермь крае) һәм Азербәйҗан үтенече буенча, татар теле буенча 1 млн. 700 мең сумнан артык бәягә 7282 нөсхә уку-методика әдәбияты бушлай җибәрелгән.

Бәхәсләшмим, мөгаен, бу да җитәрлек түгелдер. Әмма хәзер башка мөмкинлекләр дә бар. Сез, мөгаен, беләсездер, Татарстан Президенты Рөстәм Миңнеханов күрсәтмәсе буенча, татар телен өйрәтү өчен “Ана теле” дигән уникаль интернет-проект старт алды. Ул татар телен өйрәнергә теләүче барлык кеше өчен төзелгән, Татарстанда яшәүчеләр өчен дә, башка барлык чит илләрдә яшәүчеләр өчен дә. Онлайн-мәктәп татар телен өйрәнү өчен генә түгел, шулай ук татар мәдәниятенә кушылу өчен дә шартлар тудыра. Күпләргә “Белем.ру” татар мәгариф порталы һәм “Татар иле” социаль челтәре дә ошый. Минемчә, аларда урнаштырылган бай материал уку-тәрбия процессында да кулланылырга мөмкин.

Инде телгә алып кителгән килешүләр нигезендә ел саен татар теле һәм әдәбияты буенча төбәкара олимпиада үткәрелә. Анда Россия төбәкләреннән 9-11 сыйныф укучылары, төбәк олимпиадаларында җиңүчеләр катнаша.

Татар теле һәм әдәбияты буенча Халыкара олимпиаданы аеруча билгеләп үтәсем килә. Элекке заманнарда без бу турыда хыялллана да алмый идек. Шуны хәтерлим, без чит илләрдә яшәүче милләттәшләребезне беренче тапкыр 90 нчы еллар башында, иң беренче Татар конгрессында гына күрдек. Хәзер дөнья ачык — аралаш, тәҗрибә уртаклаш, сораш, киңәш, очраш, хезмәттәшлек ит! Менә узган декабрьдә II Халыкара олимпиаданың дистацион туры узган, анда Россиядән, Төркиядән, Кытайдан, Украинадан, Казахстаннан, Үзбәкстаннан, Кыргызстаннан, Бельгиядән, Алманиядән, Америкадан,Чехиядән 5 меңгә якын мәктәп укучысы катнашкан. Икенче турга алар быел Казанда — Габдулла Тукай туган көнне, 26 апрельдә җыелачакларын беләм. Россиянең төрле төбәкләрендә яшәүче талантлы татар балаларының ел саен Татарстанда ял итүләрен оештыру, татарча сөйләшүче төбәкара сменалар үткәрелү турында инде сөйләп тә тормыйм.

Иң мөһиме — бу эш киләчәктә дә дәвам итәчәк. Безгә бит үз ана телебезне өйрәнүне беркем дә тыймый, булган барлык мөмкинлекләрдән файдаланырга кирәк. Сүз уңаеннан, бу яктан Самара татарлары зур уңышлар казанган кебек тоела. Мин күптән түгел “Туган тел” Самара өлкә татар җәмгыяте вәкилләре Ильяс Шәкүров, Гомәр Батршин, Ривгать Хуҗин белән очрашкан идем. Алар Самара татарлары тормышы турында бик кызыклы итеп сөйләделәр. “Яктылык” татар мәктәбенең күпкырлы эшчәнлеге куандырды, татар теле буенча олимпиадалар ел саен сездә дә үткәрелә икән. Җәмгыятьнең нәшерлек эшчәнлеге дә бик яхшы, кирәкле китаплар үзегездә басыла. Сезнең журналны чыгару, “Самара татарлары” порталын ачу Самара өлкәсе татарларының көчле, талантлы, актив булуы һәм киләчәк буыннар турында кайгыртуын дәлилли. Шунысы мөһим: алар башка милләтләр белән дус-тату яши, аларга милли үзаңның уңай өлгесен күрсәтә. “Туган тел”нең эш тәҗрибәсен илнең башка төбәкләрендә дә файдаланырга кирәк, ә Татарстан һәрвакыт ярдәм итәчәк. Республика җитәкчеләре башка төбәкләргә баргач, милләттәшләребез белән очрашырга тырышалар. Республика Президенты бу мәсьәләләргә зур игътибар бирә, кирәк булса, аларны үзенең коллегалары-губернаторлар белән сөйләшеп хәл итәргә һәрвакыт әзер.

- Сезнең тәкъдим белән һәм Сезнең җитәкчелектә Татарстанда актив рәвештә тарихи мирас истәлекләре торгызыла. Ләкин татар мәдәниятенең һәм тарихының Татарстаннан читтәге шундый истәлекләре онытылган сыман. Мәсәлән, Самара өлкәсендәге Муром шәһәрчеге, ул әһәмияте буенча борынгы Болгардан калышмыйдыр, мөгаен. Бәлки бу ядкәрне дә торгызу өчен Татарстан һәм Самара өлкәсе тарихчыларының, археологларының, белгечләренең көчен берләштерү мәгъкульдер?

- Сезнең белән килешәм, халкыбызның бай мирасы бөтен ил буенча зур игътибар таләп итә. Ләкин, шуны искәртәсем килә: күрәсең, төбәкләргә мәгълүмат барып җитми һәм Татарстан галимнәренең республикадан читтәге мәдәни мираска игътибары аз дигән бик үк дөрес булмаган фикер барлыкка килә. Татар халкы тарихи мирасының географиясе киң һәм бик күп тарихи объектлардан тора. 1990 нчы еллардан башлап республика Татарстанның һәм татар халкының Россиянең күп кенә төбәкләрендә урнашкан мәдәни мирасын өйрәнү буенча колачлы эш алып бара. Әлеге максатчан эш нәтиҗәсендә йөзләп яңа, тарихи, мәдәни объектлар ачылган. Күпсанлы язмалар, шул исәптән фәнни-популяр хезмәтләр басылган. Бу татарларда зур кызыксыну һәм үз төбәкләренә бәйле объектларны тирәнрәк өйрәнү ихтыяҗы тудырган. Тарихчы галимнәр сүзенә караганда, Россия төбәкләрендә яшәүче гражданнардан килгән мөрәҗәгатьләр саны елдан-ел арта бара. Бу республиканың фәнни мөмкинлекләреннән инде артып та киткән. Өйрәнү мөмкинлекләрен киңәйтү өчен шартлар тудыру максатында, күрше төбәкләрнең, шул исәптән Самара өлкәсенең дә тарихчы белгечләрен Казан федераль университетында максатчан рәвештә әзерләү алып барыла.

Төбәкләрдәге татар җәмгыятьләре мондый эзләнүләрне белгечләрне Татарстаннан гына түгел, үзләренең һәм башка өлкәләрнең фәнни үзәкләреннән дә чакырып оештыру тәкъдиме белән чыгалар. Бу күренеш — милли үзаң ныгуы, үз халкың тарихына ихтирам артуына мисал булып тора. Без моңа шатланабыз. Мнемчә, 2010 елда Татарстан Республикасы тарихи һәм мәдәни истәлекләрен торгызу буенча Республика фонды оештырылу, аның борынгы Болгар шәһәре һәм Зөя утрау-шәһәрен яңарту буенча эшчәнлеге күпмедер дәрәҗәдә Россия төбәкләренә үз тарихи мирасларына игътибарлырак булыр өчен сигнал булды.

Безнең зур тарихи мирасыбызны өйрәнүнең яңа формалары төбәк иҗтимагый үзәкләре оештыруга юнәлтелгән. Бу — татар халкының мөстәкыйль оешып, үз традицияләрен саклауның тарихи формасы. Әйткәнемчә, татар халкының тарихына һәм мәдәниятенә бәйле меңләгән археология истәлеге Татарстаннан читтә урнашкан. Чыннан да, аларның кайберләре колачлары буенча Болгар шәһәрлегенннән калышмый. Мәсәлән, Сарай әл — Мәхрус (Әстерхан өлкәсе), Сарай әл-Җәдит (Волгорад өлкәсе), Мәдҗәр (Ставрополь крае), Корьят шәһәрлеге (Ульяновск өлкәсе), Искер (Төмән өлкәсе), Курмыш (Түбән Новгород өлкәсе), Укәк (Саратов өлкәсе), Афкула (Пермь), Наручат (Пенза өлкәсе), Самара өлкәсендәге Муром шәһәрчеге дә шул исәпкә керә. Россия Фәннәр академиясе һәм Татарстан Фәннәр академиясе дистә еллар дәвамында бу төбәкләр галимнәре белән берөзлексез хезмәттәшлек итә. Нәкъ менә аларның хезмәтләре нәтиҗәсендә татар халыкының урта гасырлар тарихын тулаем күзаллау мөмкин булды. Бу эшләр дәвам итә, хәзерге вакытта да башка өлкәләр белгечләре катнашында уртак тикшеренүләр, экспедицияләр үткәрелә. Мондый игътибар алга таба да сакланачак.

Шунысын билгеләп үтәргә кирәк, бу эшләрнең нәтиҗәләре Тартарика сериясендә чыгарылучы уникаль басмаларга һәм җиде томлык “Борынгы заманнардан татарлар тарихы” на керде. Әлеге хезмәтләрдә татарлар мәдәни мирасын тикшеренүләрдән иң яңа мәгълүмат китерелә. Шулай ук Самара өлкәсенең иң яхшы белгечләре белән бергәләп тикшерелгән Муром шәһәрчеге турында да фәнни мәгълүмат бар. Мондый фәнни проектларны гамәлләштерү өчен Татарстан галимнәре күрше төбәкләргә даими йөриләр, Самара, Ульяновск, Саратов, Түбән Новгород, Тобольск һәм башка шәһәрләрдә татар тарихы буенча конференцияләрдә катнашалар.

Шундый сәфәрләрнең берсе 2012 елда — Алтайга, Татарстан Фәннәр академиясенең Тарих институты тарафыннан, Казан федераль университетының Тарих институты һәм “Яңарыш” фонды катнашында Болгар форумы кысаларында оештырылган иде. Кыскача аңлатып үтәм, Халыкара Болгар форумы безнең тәкъдим буенча ТР Фәннәр академиясе, ТР Мәдәният Министрлыгы һәм Казан федераль университеты тарафыннан 2010 елда оештырылды. Хикмәт шунда ки, соңгы еллардагы фәнни эзләнүләр һәм ачышлар безгә Татарстанда безнең карашка фәнни даирәнең игътибарына лаек булган комплекслы проект эшләргә мөмкинлек бирде. Ул борынгы заманнарда Көнчыгышта Бөек Кытай диварыннан башлап Көнбатышта Дунайга кадәр зур территориядә — безнең уртак ата-бабаларыбыз, төрки һәм славян халыклары ахыр чиктә уникаль Евразия цивилизациясе формалаштырган урында барган процессларны өйрәнүгә багышлана. Әлбәттә, бу проектны тормышка ашыру Россия, Кытай, Япония, Монголия, Казахстан, Украина, Венгрия, Болгария, Аламния һәм башка илләрнең фәнни үзәкләре белгечләре белән тыгыз хезмәттәшлектән башка мөмкин түгел. Әлеге Форум шуның өчен оештырылды. Ул ел саен Болгар цивилизациясенең тарихы, мәдәнияте һәм мирасы белән шөгыльләнүче белгечләрне берләштерү максатында уздырыла. Соңгы 3-4 ел эчендә ул Россия һәм чит ил галимнәре арасында координация һәм белем алмашуның даими мәйданчыгына әйләнде. I һәм II Форумны без Болгарда һәм Казанда, III — Алтайда, IV — Болгариядә уздырдык, ә V Болгар форумы Симферопольдә үтте.

Шул рәвешчә, “Идел-Алтай: Евразия цивилизациясенең чыганаклары” дигән III Болгар Форумын Россия территориясендә -Барнаулда үткәрдек. Алтай дәүләт университетында оештырылган әлеге форумга тарихлары Алтай һәм аның янындагы төбәкләргә бәйле төрле халыклар тарихы турында фикер алышу өчен төрле илләрдән йөздән артык галим килде. Россия һәм чит ил галимнәре Алтайны төрки телле халыклар бишеге дип саный һәм без ул форумда, нигездә, гомуми тарихи-мәдәни мирасыбыз турында сөйләштек.

Сез, әлбәттә, хаклы, татар истәлекләрен торгызу федераль үзәкнең, Татарстанның, алар урнашкан территория төбәкләренең уртак тырышлыгыннан башка мөмкин түгел.

- Идел буенда төрле милләт һәм халыклар язмышы тарихи рәвештә бергә кушылган. Хәзерге вакытта күрәбез: кайбер даирәләр аларның гасырлардан килгән дус-тату күршелек мөнәсәбәтләренә чөй кагарга маташа. Советлар вакытындагы интернациональ тәрбия системасын хурлыйлар, кешеләрне милләт һәм дин ягыннан бер-берсенә каршы куярга тырышалар. Бәлки бу төгәл һәм нигезле дәүләт милли сәясәте булмау нәтиҗәседер. Милләтара һәм динара мөнәсәбәтләрне саклау һәм ныгытуның нинди юлларын һәм чараларын күрәсез?

- Мин һәрвакыт әйттем һәм әйтеп киләм: милләтара мөнәсәбәтләр — гаять нечкә материя, биредә вак-төякләр юк. Милләтчелек һәм ксенофобиянең бик кечкенә чагылышларына да игътибар бирү һәм тамырыннан юк итү мәҗбүри. Һичсүзсез, без күпмилләтле илдә яшибез һәм, проблеманы гадиләштермичә, төпле милли сәясәт алып барырга тиешбез.

Милли сәясәт — йөздән артык милләт яшәүче Россия кебек федерациянең тотрыклылыгын билгеләүче четерекле, нәзакәтле тирәлек. Шуңа күрә милли сәясәт — илнең Президенты эше ул дип саныйм. Аны бөтен халык сайлап куйган һәм аның өчен милли сәясәт — өстенлекле мәсьәлә. Россия Президенты Владимр Путин бер еллап элек милләтара мөнәсәбәтләр буенча Президент советы оештырды, бу — әлеге өлкәдә идарә итү системасының мөһим элементларыннан берсе. Дәүләт милли сәясәтенең 2025 елга кадәр Стратегиясе расланды. Мин боларны бар халыкка аңлаешлы милли сәясәт булдыруга таба дөрес адым дип исәплим. Ил Президенты кушуы буенча Россиянең Көньягындагы һәм Идел буе федераль округындагы төбәкләрдә милләтара мөнәсәбәтләрнең мониторингын тәэмин итүче фәнни үзәк ачылды. Төбәкләр хакимияте һәм муниципаль хакимият вәкаләтләрен һәм аларның милләтара конфликтлар барлыкка килү өчен җаваплылыгын (конфликтны булдырмый кала алмаган җитәкчеләрне эштән алуга кадәр) билгеләү турында законга кул куелды. Милли сәясәт Стратегиясен гамәлләштерүнең төбәк планнары эшләнә, аларның бурычы — һәрбер территориянең ихтыяҗларын һәм үзенчәлекләрен чагылдыру. Мин Владимир Путинның, безгә соңгы дистә елларда ирешелгән яхшы, уңай казанышларга, күпмилләтле, күп динле илнең нәкъ менә уңай якларына һәм өстенлекләренә таянырга кирәк, дигән фикере белән килешәм. Әйтик, Татарстан тәҗрибәсенә таянырга мөмкин, бездә милләтара татулык гасырлар буена формалашкан, Казан үзәгендә, Кремльдә мәчет белән православие соборы рәттән тора, шәһәрдә католиклар, старообряд чиркәүләре һәм синагога бер-берсенә күрше урнашкан. Мөселман Болгары һәм православие Зөя-утравы берьюлы торгызыла. Шундый паритетлы алымны без һәрвакыт һәм һәр җирдә кулланырга тырышабыз.

Минем карашка, милләтара мөнәсәбәтләрне ныгыту юлы — бар милләтләргә тигез караш тәрбияләү һәм Россиядә яшәүче халыкларның проблемаларына һәм ихтыяҗларына нык игътибар бирү. Иң мөһиме, проблемаларны ишәйтмәскә. Моның өчен ниндидер ресурслар кирәкми. Әйтик, “Россия руслар өчен” дип язмаска һәм сөйләмәскә. Еш кына безнең ил — православие иле дип ассызыклыйлар. Килешәм: илдә күпчелек православныйлар, биредә кемнедер гаепләп булмый, тарихтан шулай килеп чыккан, әмма бу турыда бик әдәпле сөйләргә кирәк. Башкаларның хисләренә кагылмыйча. Илнең Конституциясе буенча, Россия — дөньяви дәүләт. Шуңа күрә барлык дини институтлар кешенең рухи ихтыяҗларына бәйле рәвештә үсәргә тиеш. Тигез карашлы җәмгыять урталыкта булырга тиеш.

- Хөрмәтле Минтимер Шәрипович! Сез республикага иң катлаулы елларда җитәкчелек иттегез. Татарстанның суверенитетка ирешүен Сезнең эшчәнлек белән бәйлиләр. Президентлык елларында Сезнең өчен иң кыены нәрсә иде? Иң-иң истәлекле вакыйгалар нинди? Нәрсәгә ирешеп булды, нәрсәләр эшләргә өлгермәдегез яки эшли алмадыгыз?

- Гомумән әйткәндә, мин нидер эшли алмадык яки тиешенчә эшли алмадык дип әйтә алмыйм. Күп нәрсәгә ирештек. Социаль проблемаларга килгәндә, мәсәлән, илдә әле хәзергә кадәр тузган торакны бетерү буенча максатчан программа тормышка ашырган кеше юк. Ә без моңа 2005 ел башына ирештек, иске йортлардан 57 мең гаиләне күчердек. Аннан бюджет өлкәсендә эшләүчеләр һәм яшь гаиләләр өчен социаль ипотека программасын башлап җибәрдек. Яисә, мисал өчен, республикага тоташ газ кертү инде ун еллап элек төгәлләнде. Хәзер республикада юл төзелеше җәелдерелде. Информатизация һәм IT-технологияләр үсешендә ыргылыш ясала. 2013 елгы Универсиада өчен күпме эшләнде! Бездә хәзер идарәчеләрнең яшь командасы эшли, нәрсә һәм ничек эшләргә кирәген яхшы беләләр, нәтиҗәле шөгыльләнәләр.

Үзгәртеп коруның беренче елларын искә төшереп, шуны билгеләп үтәсем килә, без, үзебез дә ахырынача аңлап җиткермичә, хәлиткеч тарихи вакыйгаларда катнаштык. Демократик хәрәкәт башланды, сүз иреге бирелде. Үзгәртеп кору, хәбәрдарлык — бу төшенчәләр бөтен дөньяга мәгълүм булды. Шул чакта безнең интеллигенция сүз алды һәм тулысынча мөстәкыйльлек мәсьәләсен күтәрде. Ә татар интеллегенциясе һәрвакыт көчле булды. Аны берничек тә гаепләп булмый, хәлләр авыр иде, аеруча милли мәдәният һәм мәгариф өлкәсендә. Мәсәлән, ул вакытка Казанда бердәнбер татар мәктәбе калган иде. 1990 елда Казанга Борис Николаевич Ельцин килде, интеллегенция вәкилләре белән очрашты, барсын да үз күзләре белән күрде. Без ул чорда мәсьәләләрне хәл итүдә шартнамәле юлны сайладык һәм дөрес эшләдек. Күптән түгел Россия Федерациясенең һәм Татарстан Республикасының “Россия Федерациясе дәүләт органнары белән Татарстан Республикасы дәүләт органнары арасында эшләр һәм вәкаләтләр бүлешү турында” Шартнамәгә кул куюга 20 ел тулуны билгеләп үттек. Бу инде тарих, без әле аңа, сабак алыр өчен, кабат-кабат әйләнеп кайтырбыз.

Әлбәттә Татарстан өчен генә түгел, ил өчен дә хәлиткеч карарлар кабул итү җиңел булмады, Татарстан үзгәретеп кору елларында үз хокукларын яклау буенча алда барды. Татарстанның дәүләт суверенитеты турында Декларацияне Россиянең башка субъектлары арасында беренче булып кабул итүе очраклы хәл түгел иде.

1991 елның 12 июне истә калды, ул көнне илдә беренче тапкыр Россия Президентын гына түгел, Татарстан Президентын да сайлаулар узды. Үзгәртеп кору вәзгыяте һәм үзәк белән мөнәсәбәтләр катлаулы иде. Татарстан мөстәкыйльлек таләп итә, хәтта тулысынча мөстәкыйльлек тарафдарлары да бар. Ул сайлауларда Борис Ельцин Татарстанда тавыш җыя алмады (50 проценттан кимрәк). Ә үз Президенты өчен Татарстан сайлаучыларының 74 проценты тавыш бирде. Шунысы яхшы, бу вакыйгалар тыныч узды. Президентлыкка кандидат сыйфатында сайлаучылар белән очрашканда мин рус телле кешеләрнең күзләрендә борчу күрдем. Менә шушы, мөгаен, иң кыен, ләкин иң мөһим мизгел булгандыр. Безнең республика күпмилләтле, милләтара низаглар чыгуга юл куярга һич ярамый иде. Миңа ышанып, алар Татарстанның беренче Президентына тавыш бирделәр. Һәм мин аларның ышанычын акларга тиеш идем. Президент вазыйфасында биш ел эшләгәннән соң, беренче срокка нәтиҗә ясаганда, минем иң мөһим казанышым — рус теллле кешеләр күзендә борчуның юкка чыгуы дидем. Шул заманнан бирле төрле милләт вәкилләре республика Президентына ышанып карыйлар.

Президент вазыйфасында егерме ел булу дәверендә минем төп казанышым шул дип саныйм: шул чор эчендә татар халкының абруен күтәрә һәм милли үзаңын ныгыта алдык. Барлык катлаулы процесслар шуны күрсәтте: татарлар — тынычлык сөюче, иҗтиһад итүче халык, алар Россия Федерациясенең аеруча үзгәртеп кору елларында бөтенлеген саклауда зур роль уйнадылар, татарлар — үз дәрәҗәсен белә торган, әмма шул ук вакытта башка халыкларны мәәфәгатьләрен ихтирам итә торган халык. Бу безнең халыкка мөнәсәбәтне тамырдан үзгәртте. Без бит моңа мохтаҗ идек. Башка халыклар белән чагыштырганда, татарларга мөнәсәбәт төрлечә иде. СССР ның бөтен идеологиясе, тарих дәреслекләре татарларны татар-монголлар белән бәйләп күрсәтә иде. Әгәр дә ул болгавыр елларда безнең халык үзен башкача тотса, Россияне уртасында фаҗигале вакыйгалар булуы ихтимал иде. Безнең халыкның тарихы Чечня яки Кавказның башка халыкларыныкына караганда гадирәк дип әйтмәс идем мин. Татарлар үзләрен сәяси яктан да, икътисадый яктан да өлгергән халык итеп күрсәтте. Татарстанлылар тормышында да бик күп уңай үзгәрешләр булды. Без киң колачлы халыкара чаралар уздыра алдык, алар безнең күпмилләтле республиканың данын бөтен дөньяга тараттылар. Татарстанның даны, һичшиксез, бөтен татарларга таралды, чөнки барлык татарлар үзләрнең тарихи Ватаны итеп Татарстанны саный. Хәзер татарлар, кайда гына яшәсәләр дә, үз милләтләрен яшермиләр, андый заманнар инде узды.

- Россиядә шундый гадәт бар, “элеккеге”ләр язмышынан һич көнләшерлек түгел: кешенең хакимияттән китүе була, аңа каршы яман сүз кузгала. Бу гадәт Сезгә кагылмады. Сәбәбе нидә?

- Югары хакимияттәге кешегә кешеләрне яратырга кирәк, милләтенә, диненә карамастан. Вәгъдәне азрак бирергә һәм күбрәк эшләргә, популизмнан башка. Беренче затның төп бурычы — үз эшен белә торган, җаваплы кадрлар туплау һәм аларның кадерен белү. Минем шәхсән үз принцибым бар — кайда тугансың, шунда кирәгең чыккан. Чөнки минем газиз Татарстаныбызга мәхәббәтем чиксез. Чит җирдә солтан булганчы, үз илеңдә олтан бул, ди татар халык мәкале.

- Сезне татар Президенты дип түгел, ә бөтен күпмилләтле Татарстан Президенты дип атыйлар иде. Сез бүген дә күп эшләрдә катнашасыз. Шулкадәр энергия һәм көч каян килә? Спорт? Гаилә? Әллә эшләргә гадәтләнгәнсезме?

- Төгәлрәк әйтсәк, мин бүген бик зур бер эштә — “Татарстанның мәдәни мирасы: борынгы Болгар шәһәре һәм утрау-шәһәр Зөя” проектын гамәлләштерүдә. Бу минем күптәнге хыялым иде, аны тормышка ашыру мөмкинлеге тууга мин бик шат. Әлеге проектны гамәлләштерү өчен оештырылган Татарстан Республикасының тарихи һәм мәдәни истәлекләрен торгызу буенча Республика фондының — “Яңарыш” фондының Попечительләр Советы рәисе мин. Быел февраль аенда аны оештырганга дүрт ел тулды. Бу елларны мин ачышлар, иҗади эзләнүләр һәм тәҗрибә туплау еллары дип атар идем. Шуны әйтәсем килә, теләк булганда, әлеге проектның асылына җентекләп төшенү мөмкин хәл икән: фәнни-тикшеренү, проектлаштыру, төзү-төзекләндерү эшләреннән башлап иң нечкә, иң катлаулы реставрация-консервация эшләренә кадәр. Мин инде берничә тапкыр билгеләп үткәнчә, фәнни-өйрәнү процессы иҗади процесска әверелде һәм бик күп яңа идеяләр туды, тора-бара проект киңәйде, яңа объектлар барлыкка килде. Дөресен генә әйткәндә, мин хәзер бу эш белән шулкадәр мавыктым ки, республика Президенты булып эшләгән күп еллар каядыр еракта калгандай тоела һәм мин бөтенләй башка галәмдә шикелле. Фикердәшләрдән торган бик яхшы команда җыелды. Миңа яшәү һәм эшләү бик уңайлы бүген. Шунысы да бик мөһим: бу проект безнең рухыбызны баета, мин гел болай дим: безнең җәмгыятькә рухият кайта.

Энергия һәм көч, Фондның девизы раславынча, ихлас күңелдән эшләүдән килә. Тагын — безнең проектка бөтен халыкның ярдәм итүе рухландыра. Әмма бу — бер үк вакытта көчле этәргеч тә, һәм, һичсүзсез, зур җаваплылык та.

Гаиләм исә һәрвакыт миңа ышанычлы тыл булды, ярдәм итте. Хәләл җефетем Сәкинә Шакировна минем Президент вазыйфасыннан китүемне озак көтте, үзенә карата игътибар артыр дип өметләнде, күрәсең. Әмма аның өметләре бик үк акланып җитмәде. Бары тик тагын бер ял көне генә өстәлде. Беләсезме, мин бит шимбә көн эшкә йөрмәскә бер елдан соң гына күнектем. Сүз уңаеннан, тагын бер хыялым чынга ашты — минем хәзер этем бар, токымы — Көнчыгыш Себер лайкасы, Махмай исемле — Тукай буенча. Һәр шимбә-якшәмбе аның белән озаклап йөреп керәбез. Һәм, һәрвакыттагыча, мин һәр көн бассейнда. Минем норма — көн саен километр ярым. Узган ел 526 километр йөзгәнмен. Һәм, әлбәттә, минем гомерлек мавыгуым — шахмат. Тагын, телевизордан спорт тапшырулары карыйм. Спортны бик яратам — футбол, хоккей, биатлон, баскетбол, волейбол… Спорт яңалыкларын күзәтеп барам. Мин һәрвакыт спортка зур игътибар һәм күп вакыт бирәм. Ни өчен? Чөнки без бит дөньяда үзебез генә түгел, ә Татарстан турында дөнья белсен өчен “Ак барс”, “Рубин”, УНИКС, “Зенит” һәм Универсиада кирәк. Кешеләрне тагын нәрсә шулай берләштерә ала? Менә хәзер Сочида кышкы Олимпиада бара, бик күп кеше эшләрен ташлап, телевизорга, компьютерга, айфонга, айпадка текәлә, ул гына да түгел — Сочи стадионнарында утыра. Сугышлар, конфликтлар онытыла… Аларны нәрсә берләштерә? Спорт! Дөньяда спорттан да көчле идеология юк дип саныйм.

- Сез, чын татар буларак, атларга битараф түгел. Аларга вакытыгыз каламы?

- Безнең нәсел кушаматы “чаптын”, ягъни чабыш аты. Бабам да, бабамның әтисе дә хәлле кешеләр, нык крестьяннар булган, алар Сабантуй чабышларында катнашыр өчен ат тотканнар һәм Сабан туйларда җиңеп чыкканнар. Президент булып эшләгән заманда, атларга мәхәббәтемне белеп, миңа дистәдән артык нәселле ат бүләк иттеләр. Мин аларны шунда ук ипподромга бирә бардым. Аларны зур чабышлар вакытында күрәм, уңышларына шатланам.

- Хөрмәтле Минтимер Шәрипович! Безнең сорауларга җавап бирергә вакыт тапкан өчен зур рәхмәтләребезне белдерәбез. Сезгә исәнлек-саулык, игелекле гамәлләрегезнең тормышка ашуын теләп калабыз.

 Сорауларны Данияр Сәйфиев әзерләде.

«Самар татарлары» журналы, №1(6), январь-март 2014.

Просмотров: 1928